Muzeum Ruchu Rewolucyjnego w Hajnówce – fragment ekspozycji.

Muzeum Historii Ruchu Rewolucyjnego w Hajnówce funkcjonowało w latach 1972-1989.

Oficjalnie otwarto je 16 stycznia 1972 roku, w ramach obchodów 30-tej rocznicy powstania Polskiej Partii Robotniczej. Otwarcia dokonał kierownik Wydziału Propagandy KW PZPR w Białymstoku, Walenty Awier.

Muzeum mieściło się w dwóch połączonych ze sobą, dawnych izbach lekcyjnych (łączna powierzchnia ok. 110 m kwadr.) budynku Szkoły Podstawowej nr 1 (później nr 5) w Hajnówce, przy ul. Wyzwolenia. Scenariusz ekspozycji stałej opracowali: mgr Borys Nikitiuk i mgr Zofia Tomczonek. Projekt i realizacja plastyczna to zasługa Pracowni Sztuk Plastycznych w Białymstoku.

Do powstania muzeum w Hajnówce przyczyniło się w głównej mierze Muzeum Ruchu Rewolucyjnego w Białymstoku, które zostało powołane do życia w 1962 roku. To w tej placówce w końcu lat sześćdziesiątych zrodziła się myśl organizowania społecznych muzeów i izb pamięci narodowej, które przedstawiałyby regionalną tematykę walk klasowych. Inicjatywa spotkała się z pełną aprobatą ówczesnych władz powiatowych w Hajnówce. Pomocy w organizacji udzielili: Komitet Wojewódzki PZPR, Prezydium WRN, Wojewódzki Obywatelski Komitet Ochrony Pomników Walki i Męczeństwa, Zarząd Okręgu ZBoWiD w Białymstoku oraz społeczeństwo Białostocczyzny. Na czele Społecznego Komitetu Organizacyjnego stanął Aleksy Łozowski. Komitet rozesłał do wszystkich szkół w powiecie hajnowskim apel o gromadzenie materiałów archiwalnych i dokumentów, obrazujących walkę społeczeństwa z okupantem niemieckim w czasie II wojny światowej oraz przebieg odbudowy zakładów przemysłowych i samego miasta. Na konto komitetu zaczęły wpływać wpłaty od wielu przedsiębiorstw, instytucji, a także osób prywatnych. W 1970 roku Społeczny Komitet Organizacyjny przekazał Zarządowi Okręgu PTT-K w Białymstoku sprawę dalszego finansowania i prowadzenia muzeum. W 1971 roku sprawę przejął Zarząd Oddziału PTTK w Hajnówce.

Zbiory Muzeum Historii Ruchu Rewolucyjnego w Hajnówce liczyły około 900 muzealiów. Pochodziły one przede wszystkim z darów osób prywatnych, instytucji oraz innych placówek muzealnych. Pomocy w kompletowaniu zbiorów udzieliło Muzeum Ruchu Rewolucyjnego w Białymstoku.

Zgromadzony materiał prezentował dzieje walk wolnościowych i ruchu rewolucyjnego od 1831 do 1948 roku, na obszarze dawnego powiatu hajnowskiego. Odrębny dział poświęcony był Hajnówce (lata 1915–1948). Ekspozycja początkowo składała się z 6 działów:

I. Uczestnictwo mieszkańców Hajnówki i okolic w walkach powstańczych 1831 i 1863 roku.

II. Lata 1915-1939. Okres związany z narodzinami przemysłu drzewnego w Hajnówce w latach I wojny światowej i okres międzywojenny, a także udział mieszkańców dawnego powiatu hajnowskiego w Rewolucji Październikowej i ruchu strajków polityczno-ekonomicznych w rozwijającej się Hajnówce.

III. Lata władzy radzieckiej (październik 1939 – czerwiec 1941 r.).

IV. Lata 1941-1944. Hitlerowski terror, zbrodnie na terenie miasta i powiatu oraz zniszczenia, jakich dokonały oddziały cofającej się armii hitlerowskiej, a także walki oddziałów radzieckich II Frontu Białoruskiego o wyzwolenie Ziemi Hajnowskiej.

V. Lata 1944-1948. Tworzenie organów władzy ludowej, przeprowadzenie reformy rolnej, oraz odbudowa przemysłu drzewnego.

VI. Hajnówka – dziś. Dynamiczny rozwój miasta i przemiany społeczno-ekonomiczne w powojennym okresie. Obok tej wystawy wisiał sztandar miasta, dalej pod ścianą wybitą dębową i brzozową korą stała rzeźba – pamiątka po jednym z międzynarodowych plenerów rzeźbiarskich, które odbywały się w Hajnówce.

Pod koniec lat siedemdziesiątych ekspozycję rozszerzono do 10 działów. Wymienia je Wiesław Cichy w informatorze „Muzea i izby regionalne Polskiego Towarzystwa Turystyczno-Krajoznawczego” (Warszawa 1985). Poszczególne działy przedstawiały:

I. Walki powstańcze w 1831 i 1863 r. w Puszczy Białowieskiej. W l. 1830-31 i w 1863 r. Puszcza Białowieska była terenem walk polskich oddziałów z wojskami carskimi oraz miejscem schronienia wielu uczestników po upadku powstań. Z tego okresu prezentowane były: dokumenty, broń oraz sylwetki przywódców powstań, m.in. Walerego Wróblewskiego – jednego z przywódców powstania styczniowego.

II. Udział mieszkańców Hajnowszczyzny w Rewolucji Październikowej. Wielu mieszkańców Hajnowszczyzny brało udział w wydarzeniach Rewolucji Lutowej, a następnie Październikowej. Przedstawiono m.in. sylwetkę jednego z nich, Jakuba Martyniuka, podoficera na pancerniku „Aurora”. To właśnie on własnoręcznie ładował pocisk do działa, którego wystrzał był sygnałem rozpoczęcia szturmu na Pałac Zimowy.

III. Powstanie osady przemysłowej w Hajnówce w l. 1915-1918. Eksponowane dokumenty obrazują powstanie przemysłu drzewnego w Hajnówce w latach I wojny światowej. Okupujący te tereny Niemcy, sądząc, że ich panowanie będzie długotrwałe, zbudowali tu kilka tartaków, tory kolejowe, warsztaty naprawcze. Wszystko to było nastawione na wywóz drewna.

IV. Okres międzywojenny. Lata 1918-1939. Ekspozycja przedstawiała powstanie i działalność Tymczasowego Komitetu Rewolucyjnego Polski z siedzibą w Białymstoku, rozwój przemysłu drzewnego w latach trzydziestych, położenie społeczne i ekonomiczne proletariatu Hajnówki. Eksponowano tu wiele dokumentów: afisze, odezwy, zdjęcia ze strajków robotników w latach 1924 i 1932.

V. Kampania wrześniowa na Hajnowszczyżnie. Od 13 do 18 września 1939 roku wojska polskie broniły Hajnówki przed natarciem jednostek niemieckiego XIX korpusu pancernego. Na ekspozycję składały się pamiątki z tych dni: drobny sprzęt osobisty żołnierzy oraz odezwy, ulotki i zdjęcia, obrazujące przebieg walki toczonej przez Polskie jednostki – kompanię zwiadu 206 pp oraz pododdziały kawalerii.

VI. Lata władzy radzieckiej, 1939-1941. Od października 1939 r. do czerwca 1941 roku Białostocczyzna była okupowana przez ZSRR (oczywiście słowa „okupacja” wówczas nie używano). Ekspozycja obrazowała warunki życia ludności oraz przeprowadzoną w tym czasie reformę rolną i nacjonalizację przemysłu drzewnego.

VII. Okres okupacji, Lata 1941-1944. Eksponaty zgromadzone w tym dziale obrazowały napaść faszystowskich Niemiec na ZSRR, terror i zbrodnie dokonane na terenach dawnego powiatu hajnowskiego oraz formy walki zbrojnej z okupantem. Umieszczona tu rzeźba przypominała najbardziej wstrząsające metody eksterminacji rodzin polskich.

VIII. Wyzwolenie w 1944 roku. Zgromadzono tu liczne dokumenty mówiące o zniszczeniach, dokonanych przez oddziały cofającej się armii hitlerowskiej, walkach toczonych przez wojska I Frontu Białoruskiego oraz wyzwolenia Hajnowszczyzny w lipcu 1944 roku.

IX. Lata 1944-1948. Afisze, odezwy, plakaty, ulotki i zdjęcia dokumentujące rolę PPR, współdziałającej z PPS, SD i SL w tworzeniu organów władzy ludowej, przeprowadzeniu reformy rolnej, oraz odbudowie przemysłu drzewnego.

X. Hajnówka dzisiaj. Ekspozycja – zmieniana i aktualizowana – przedstawiała PRL-owską Hajnówkę, jej problemy, osiągnięcia i bolączki.

Do najcenniejszych eksponatów Muzeum zaliczano ordery i odznaczenia, które zdobyli zasłużeni działacze ruchu rewolucyjnego i robotniczego, w tym Order Lenina przyznany Jakubowi Martyniukowi – przewodniczącemu Okrętowego Komitetu Rewolucyjnego na słynnym krążowniku „Aurora”.

Muzeum posiadało niewielki księgozbiór, tematycznie związany z historią regionu Hajnowszczyzny oraz taśmotekę z nagranymi wypowiedziami weteranów walk narodowowyzwoleńczych i społecznych.

W 1972 roku, nakładem Zarządu Oddziału PTTK w Hajnówce i Muzeum Ruchu Rewolucyjnego w Białymstoku, wydany został obszerny (278 stron) „Przewodnik-informator Muzeum Historii Ruchu Rewolucyjnego w Hajnówce”, opracowany przez Borysa Nikitiuka.

W dniach 26-27 marca 1977 roku Komisja Opieki nad Zabytkami Zarządu Głównego zorganizowała w Muzeum I sejmik, którym zainaugurowała ogólnopolską petetekowską akcję „Muzea”, mającą na celu opracowanie programu PTTK w dziedzinie społecznego i indywidualnego gromadzenia i wykorzystywania zbiorów krajoznawczych.

W latach 1972-1986 Muzeum było prowadzone przez hajnowski Oddział PTTK. Wycieczki oprowadzał pracownik muzeum Dariusz Romanowski. Następnie Muzeum zostało przekazane Oddziałowi Białoruskiego Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego w Hajnówce. Kierownikiem Muzeum był mgr Włodzimierz Gacuta.

Muzeum było otwarte w dni powszednie, prócz sobót, w godz. 9-16. Wcześniej należało zgłosić chęć zwiedzenia tej placówki pod numerem telefonu 27 85.

Muzeum zostało zlikwidowane w 1989 roku, jego zbiory zostały przekazane do Muzeum Historycznego w Białymstoku. (Oprac. Piotr Bajko)

Galeria