Łutownia w uroczysku Stara Białowieża

Długość:19,19km

Powierzchnia zlewni: 120,44km

Źródła: Bagno Derlicz, okolice wsi Nowosady

Ujście: Narewka, Stara Białowieża

Rzeki Puszczy Białowieskiej

Jest jedną z urokliwszych rzek w polskiej części Puszczy Białowieskiej. Przepływa przez środkowo-zachodnią część Puszczy i stanowi największy lewobrzeżny dopływ Narewki, do której uchodzi 5 km poniżej Białowieży. Zlewnia Łutowni zajmuje powierzchnię 120,44 km², co stanowi 21% polskiej części Puszczy Białowieskiej.

Źródła tej jednej z najczystszych rzek w Puszczy, której wody zaliczane są do I klasy czystości, znajdują się na Bagnie Derlicz (okolice wsi Nowosady). Łutownię z kolei zasilają dwie mniejsze rzeczki: Dubitka i Krynica. Dolina rzeki w górnym jej biegu jest zalesiona, natomiast w środkowym i dolnym pokrywały ją do niedawna łąki i pastwiska, stanowiące własność mieszkańców pobliskich wsi. W latach osiemdziesiątych ubiegłego stulecia użytkowanie łąk zaczęto stopniowo zarzucać i dziś obserwujemy proces ponownego wkraczania lasu na ten teren. W 2005 roku odtworzono dawną łąkę poprzez wycięcie na fragmencie doliny krzaków i pojedynczych drzew oraz wykoszenie szuwarów. Koszty tych prac pokryto ze środków EkoFunduszu. Dolina rzeczna w najszerszym miejscu rozciąga się na ponad 100 m. Długość Łutowni wynosi 19,19 km. Jej koryto w dolnym biegu ma głębokość ok. 1,5 m. Spadek całkowity: 0,82 m/km, odpływ: 64,6 mm (zgodnie z badaniami przeprowadzonymi przez PIHM w latach 1958-1964).

Rzeka w dawnych źródłach wymieniana była także jako: Łętownia, Lentównia, Łotownia, Łutownica, Latownica, Lutownia, Szczekotówka (to od osady Szczekotowo, która wznosiła się nad rzeką w XVIII wieku). Jej nazwa związana jest niewątpliwie z lipą. Językoznawcy podają, że niegdyś „łętami” nazywano słabsze lasy, gaje lipowe, w ogóle krzaki. „Łętami” zwano również pręty, a dziś łodygi. „Łątie” to także młody las lipowy. Po rusku „łut” oznacza również „lipowe łyko”.

Rzeka Łutownia  w oddziale 246

W okolicy Łutowni znajdujemy szereg śladów pobytu człowieka na tym terenie w odległych czasach; są to przede wszystkim kurhany wczesnośredniowieczne oraz pozostałości po XVIII-wiecznych smolarniach i węglarniach. Łutownia przepływa także przez polanę z wsią Teremiski i uroczysko Stara Białowieża , na którym w ostatnich latach odkryto ślady osady słowiańskiej z IX wieku n.e. Tutaj niegdyś wznosił się również dwór myśliwski Zygmunta I Starego. Rzekę w tym miejscu przecina stary trakt prowadzący z Narewki do Białowieży.

W latach 1891-1892 koryto Łutowni zostało wyprostowane. Dzięki temu rzeka na przestrzeni 8,5 km była spławna. W 1894 roku zbudowano na Łutowni trzy tamy ze śluzami. Ponownej regulacji rzeki dokonano w latach sześćdziesiątych ubiegłego stulecia. Obecnie płynie ona głębokim, prostym rowem. Łutownia w ostatnich latach została objęta projektem budowy bystrotoków na puszczańskich ciekach wodnych, będącym elementem programu małej retencji w lasach. Projekt, opracowany przez Północnopodlaskie Towarzystwo Ochrony Ptaków , ma na celu spowolnienie i ograniczenie wód roztopowych i późno wiosennych, co ma służyć ochronie wilgotnych i mokrych siedlisk, które stanowią ważną ostoję wielu rzadkich i ginących gatunków zwierząt. Do budowy bystrotoków przystąpiono w 1999 roku.

Żeremie bobrowe na Łutowni obok "Trybu Zwierzynieckiego"

Wody Łutowni kryją szczątki różnych zwierząt. W 1967 roku Bolesław Artemiuk znalazł ząb trzonowy mamuta na odcinku rzeki w oddziale 307. Jest to pierwsze znalezienie szczątków tego kopalnego ssaka w zachodniej części Puszczy Białowieskiej. Znaleziskiem zainteresował się dr Andrzej L. Ruprecht z Zakładu Badania Ssaków PAN w Białowieży, który następnie opisał je w „Przeglądzie Zoologicznym” (Z. 2-3/1990). Z kolei nasi botanicy Franciszek Błoński, Karol Drymmer i Antoni Ejsmond, którzy w lecie 1887 roku odbyli wycieczkę botaniczną do Puszczy Białowieskiej, donosili w „Pamiętniku Fizyjograficznym” (T. VIII z 1888 roku) o znajdowaniu w Łutowni rogów i kości jeleni, co zaświadczało o tym, że jeleń niegdyś w Puszczy żył. Tu trzeba wyjaśnić, że jelenie w Puszczy wyginęły około 1705 roku. Stało się tak wskutek ciężkich zim i nadmiernego rozmnożenia się drapieżników. Ponowne wprowadzanie gatunku na ten teren rozpoczęto w 1865 roku przez przywiezienie z lasów pszczyńskich partii jeleni, liczącej 18 sztuk.

Łutownia podobno skrywa też skarb. Dawniej potomkowie puszczańskich budników opowiadali, że w czasie powstania styczniowego jeden z uciekających przed Kozakami powstańczych oddziałów, rzucił w bagna nad Łutownią kufer wypełniony złotymi monetami, którego nikt do dzisiaj nie odnalazł.

"Tryb Pojedynacki" przecinający rzekę Łutownie

Łutownia to także miejsce bytowania różnych zwierząt wodnych. W „Opisaniu Puszczy” Szczepanowskiego z 1796 roku podaje się, że na rzece Łutowni, w uroczyskach Stara Białowieża i Szczekotowo, znajduje się po jednej chacie bobrowej, a w Starej Białowieży odnotowano także wydrę. (Czytelnicy „Gazety Wyborczej” w tym miejscu na pewno przypomną sobie publikację Nurii Selvy Fernandez i Adama Wajraka pt. „Cztery pory roku wydry zwanej Julkiem”, w której autorzy opisywali harce swego czworonożnego ulubieńca w wodach rzeki Łutowni).

Bobry na tej rzece możemy obserwować również dzisiaj. Szczególnie ciekawym obiektem do oglądania jest tama bobrowa przy moście na Trybie Zwierzynieckim.

Ichtiolodzy stwierdzili występowanie w Łutowni 6 gatunków ryb, z których najpospolitsze to: śliz, płoć i szczupak.

Nad Łutownią często usłyszeć można nawoływania żurawi. Jest to także dobry punkt obserwacji innych ptaków. (oprac. Piotr Bajko, zdjęcia: Krzysztof Parzych, Tomasz Niechoda)

Galeria