Król Stefan Batory - parę razy polował w Puszczy Białowieskiej

Książę siedmiogrodzki. Król Polski w latach 1576-1586.

W literaturze dość powszechnie spotyka się twierdzenie, że Puszcza Białowieska była ulubionym miejscem polowań Stefana Batorego. Król polował tutaj przynajmniej parę razy. Informacja podawana przez niektórych autorów (np. w „Echach Leśnych” Nr 16/1937), jakoby Batory zjeżdżał do puszczy w celach łowieckich aż kilkanaście razy, jest zdecydowanie przesadzona.

Pierwsze znane nam z literatury polowanie Batorego w Puszczy Białowieskiej odbyło się w roku 1579, tuż po zwycięstwie połockim. To wówczas po raz pierwszy w historii polowań w Puszczy miały zostać użyte muszkiety - do tego czasu bowiem polowano głównie przy użyciu oszczepów. Następnie Batory polował w Puszczy w dniach 6-10 stycznia 1581 roku, w drodze z Grodna na sejm w Warszawie, przed wyprawą pskowską. W źródłach pisemnych można znaleźć informację o wypadku, jaki zdarzył się wówczas podczas polowania. Wypłoszony z barłogu niedźwiedź poranił chłopca, niejakiego Fedora z Zygmuntowa, któremu król kazał wypłacić 6 florenów odszkodowania. Znany jest też pobyt Batorego w Białowieży w sierpniu 1584 roku, gdyż wysłał on stąd pismo urzędowe do Ostafiego Wołłowicza w sprawie wchodów na Narewce. Czy wówczas polował? Trudno powiedzieć – szczegółów tego pobytu nie znamy. Z chwilą śmierci Batorego nastąpiła przerwa w tradycyjnych łowach puszczańskich.

  Gloger w „Encyklopedii staropolskiej” pisze, że dwór królewski Stefana Batorego obozował zazwyczaj „po prawej stronie drogi z Hajnówki do Białowieży, w straży hajnowskiej, na leśnym wzgórzu, które lud okoliczny do dziś „Batorową górą” nazywa”. O wzgórzu tym wspomina także Aleksander Połujański w „Opisaniu lasów Królestwa Polskiego i gubernij zachodnich Cesarstwa Rossyjskiego pod względem historycznym, statystycznym i gospodarczym (T. II, Warszawa 1854). Natomiast liczni autorzy podają, że dla Batorego zbudowano dwór myśliwski, który znajdował się niedaleko od dzisiejszego uroczyska Stara Białowieża, gdzie kiedyś stał dwór Zygmunta Starego. Król zatem miał gdzie się zatrzymać. Wspomniana góra i jej okolice mogły być natomiast ulubionym miejscem łowów.

Batory założył pierwszy w Puszczy zwierzyniec pod nazwą Wielkiej Kletni.

  Batory założył pierwszy w Puszczy zwierzyniec pod nazwą Wielkiej Kletni. Znajdował się on w okolicach źródeł Orłówki (dawniej nazywaną Jelanką).

  Zachowały się źródła, które wskazują, że Stefan Batory wydawał osobom zasłużonym zezwolenia na polowanie na żubry w Puszczy Białowieskiej. W 1577 roku król wydał z Malborga dwa takie zezwolenia. Jedno otrzymał marszałek Mikołaj Radziwiłł (4 żubry), drugie podkanclerz koronny Jan Zamoyski (4 żubry, prócz nich 4 łosie). Na polecenie Batorego, w 1583 roku, po raz pierwszy w Puszczy, złowiono także dwa żubry dla polskich zwierzyńców – jednego z nich przewieziono do Warszawy, drugiego – do Krakowa.

  Nazwisko Stefana Batorego przewija się także w gospodarczych dziejach Puszczy. Król w 1582 roku wyznaczył trzech komisarzy dla wyznaczenia dokładnej granicy pomiędzy Czarnymi Łozami i Puszczą Białowieską, w trwającym sporze pomiędzy leśniczym białowieskim Filipem Machwicem a kasztelanem podlaskim Maciejem Sawickim, który oderwał od Puszczy Białowieskiej sporą część lasu i przyłączył ją do zapisanych mu przez Zygmunta Augusta w 1568 roku Czarnych Łoz z gruntami i puszczą Czarnołozką. Spór ten ciągnął się jeszcze długie lata.

  Król zajmował również stanowisko w sprawie wchodów do Puszczy. W 1583 roku czterej bracia Wołkowiccy z majątku Wołkowicz koło Wysokiego Litewskiego zwrócili się do króla ze skargą na księcia Ostrogskiego, który zagarnął ich olbrzymi wchód do barci i sianożęci w Puszczy Białowieskiej. Stefan Batory we wrześniu 1584 roku odpowiadał im z Białowieży, upewniając, że ich prawa wchodowe w niczym nie będą uszczuplone, a gdyby zechcieli „odmiany”, on im tego nie zabroni. W 1586 roku Stefan Batory w liście do leśniczego białowieskiego polecił dać Wołkowickim za wchody „odmianę” w postaci trzech włok „gruntu pustego im zręcznego” opodal Puszczy, co zostanie potwierdzone listem królewskim. Wołkowiccy jednakże na taką transakcję nie zgodzili się.

Stefan Batory podczas łowów w Puszczy Białowieskiej (XIX-wieczna ilustracja)

  W 1585 roku król Stefan Batory wyznaczył komisję do rozpatrzenia sporu granicznego pomiędzy Kopciami, a leśniczym białowieskim, Filipem Machwicem. Komisja rozsądziła spór na korzyść Kopciów. Filip Machwic jeszcze w 1606 roku wzbraniał się zadośćuczynić wyrokowi na tej tylko podstawie, że wieś Omeleniec zostałaby pozbawiona wygonów i ogrodów.

  Król zezwalał też sporadycznie na pozyskanie budulca z Puszczy Białowieskiej. Na przykład - w dniu 9 sierpnia 1583 roku wydał zezwolenie na wycinkę drzew, z przeznaczeniem na budowę kościoła w Brańsku.

Stefan Batory miał też hojniejszy gest. W 1580 roku, za zasługi, podarował Puszczę Świsłocką wraz z dobrami świsłockimi Janowi Karolowi i Aleksandrowi Chodkiewiczom. W drugiej połowie XVII wieku Puszcza Świsłocka przeszła we władanie Tyszkiewiczów. Odebrano ją im w 1832 roku, za udział w powstaniu. Obecnie pozostałości tej puszczy wchodzą w skład Puszczy Białowieskiej.

  Polowanie Batorego w białowieskich ostępach stało się tematem kilku obrazów. Jeden z nich namalował w 1902 roku rosyjski malarz Wasilij I. Nawozow. Obraz, przedstawiający Batorego podczas polowania w Puszczy, trafił następnie do monumentalnego dzieła Gieorgija Karcowa pt. „Biełowieżskaja puszcza”, które ukazało się w 1903 roku w Petersburgu.

   Podobny obraz namalował też Stefana Dauksza. Nosił on tytuł „Stefan Batory polujący na żubra” i był zamówiony na wystawę w polskim pawilonie Wystawy Łowieckiej w Berlinie w 1937 roku. Jednakże z powodu braku miejsca, pracę tę przekazano do Białowieży. O jej późniejszych losach autorowi tych słów nic nie wiadomo.

   W starym muzeum w Białowieży, na jednej ze ścian muzealnych białostocki artysta-malarz Antoni Szymaniuk namalował panneau, przedstawiające polowanie Stefana Batorego na żubry w Białowieży. W trakcie rozbiórki w latach siedemdziesiątych budynku muzeum, panneau zostało zniszczone. (oprac. Piotr Bajko)

Galeria