Domek, w kórym miało siedzibę Regionalne Białoruskie Muzeum w Bialowieży (2009r.)

Placówka funkcjonowała w latach 1966-1972, w budynku przy obecnej ulicy gen. A. Waszkiewicza 54.

Z ideą utworzenia takiego muzeum działacze Białoruskiego Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego w Polsce zaczęli występować już w drugiej połowie lat pięćdziesiątych. Sprawa ta była poruszana na I Zjeździe BTSK. Zjazd przyjął wówczas uchwałę w sprawie budowy muzeum białoruskiej kultury materialnej Białostocczyzny. Z kolei postanowienia IV Zjazdu BTSK zobowiązywały Zarząd Główny do zbioru eksponatów kultury materialnej południowo-wschodniej części Białostocczyzny.

Aktywiści BTSK eksponaty dla muzeum zaczęli zbierać w 1963 roku. Składowano je w budynku ZG BTSK w Białymstoku (na strychu), w Gminnej Spółdzielni „SCh” w Narewce oraz w Domu Nauczyciela w Hajnówce.

W dniu 29 kwietnia 1965 roku w Białowieży odbyło się wspólne posiedzenie Prezydium ZG BTSK z kierownictwem białowieskiego GS-u w sprawie zorganizowania tymczasowego muzeum w pomieszczeniach GS-u. Inicjatorem powołania muzeum w Białowieży był prezes hajnowskiego PZGS Konstanty Mojsienia. Na siedzibę muzeum wybrano drewniany budynek, w którym znajdował się sklep, w tym czasie już zlikwidowany. Zarząd białowieskiej GS „SCh” początkowo chciał w nim urządzić jadalnię, lecz ostatecznie odstąpił od tego zamiaru. Przeznaczył pieniądze na remont i adaptację pomieszczeń do celów wystawienniczych. Adaptację i pierwszą wystawę wykonano społecznie. Do urządzenia wystawy zaproszony był kustosz muzeum etnograficznego w Toruniu Marian Pieciukiewicz. Przeprowadził on na miejscu konsultacje i napisał scenariusz. Ekspozycję przygotowali hajnowscy artyści plastycy Wiktor Kabac i Anatol Korzun.

Uroczyste otwarcie ekspozycji muzeum nastąpiło w sobotę, 12 marca 1966 roku. Przecięcia wstęgi dokonał Wincenty Skłubowski – przewodniczący ZG BTSK. W uroczystości wzięli udział także: Włodzimierz Juźwiuk – sekretarz ZG BTSK, Konstanty Mojsienia – prezes PZGS w Hajnówce, Mikołaj Samocik – I sekretarz KP PZPR w Hajnówce, Aleksander Waszkiewicz – prezes GS „SCh” w Białowieży, Mikołaj Sieduń – przewodniczący Prezydium GRN w Białowieży.

W muzeum istniały 3 sale ekspozycyjne (łącznie 145 m kw.). Początkowo muzeum posiadało 380 eksponatów, z których wystawiano tylko 270. Resztę przechowywano na strychu i w przybudówce. Prowadzona w tym czasie intensywna zbiórka spowodowała, że w 1970 roku muzeum powiększyło swoje zbiory do 950 eksponatów. Były to najczęściej dary ludności białoruskiej, z zastrzeżeniem, że są one przekazywane wyłącznie do muzeum białoruskiego. Eksponaty prezentowano w 14 grupach tematycznych. W sali I muzeum można było obejrzeć m.in. sochę, drewniany pług bez kół oraz na kołach, soszkę, parę rodzajów bron, drapacz, wóz drewniany, jarzmo, drewniane widły, łopaty, cep, grabie, żarna, stępę, kadłubki, kopańki, drewniane czerpaki, łyżki i inne przedmioty domowego użytku. Dalej prezentowano warsztat do wyrobu kół, tokarnię, lado. W sali II mieści się oddział garncarstwa i wyrobów plecionkarskich, a w sali III pokazywano oddział pokazujący proces obróbki lnu.

Przez pierwszy rok muzeum działało społecznie. W marcu 1967 roku rozpoczął pracę w placówce etatowy pracownik, opłacany przez ZG BTSK. Był nim archeolog, mgr Włodzimierz Gacuta. Przy obsłudze turystów pracował też Mikołaj Łobacz. Muzeum cieszyło się rosnącą popularnością. W 1966 roku zwiedziło je 6 tys. turystów, w 1968 – 8 tys., w 1970 – 14,6 tys., w tym 900 obcokrajowców, w 1971 r. – 11,6 tys. osób.

Włodzimierz Pawluczuk w warszawskim „Tygodniku Kulturalnym” (Nr 34/1971) białowieską placówkę scharakteryzował następująco: „Muzeum gromadzi eksponaty kultury materialnej mieszkańców puszczy i przypuszczańskich wiosek. W kilku niedużych salach zgromadzono wszystko, co było można: wytwory ludowej techniki, ludowej pomysłowości, ludowego poczucia piękna i ludowej wyobraźni”. A Roman Pruski w „Gazecie Białostockiej” (Nr 229/1971) dodawał: „Muzeum skupia przedmioty używane dawniej na wsi do różnych prac związanych z produkcją samowystarczalną w gospodarstwach rolnych. Niektóre eksponaty są bardzo stare (np. żarna pochodzące z 1840 roku). Widzimy tu też tkane ręcznie dywany wełniane. Prawie wszystkie eksponaty tu pokazywane są wykonane z drewna, a części metalowe występują jako uzupełniające okucia lub dekoracja”.

Działalność muzeum solidarnie finansowały wszystkie GS-y powiatu hajnowskiego.

W początku lat 70-tych planowano utworzyć przy muzeum archiwum, w którym znalazłyby się zapisy folkloru i fotograficzna dokumentacja zabytków białoruskiej kultury. Rozwijała się działalność badawcza, we współpracy z Muzeum Etnograficznym w Toruniu, Katedrą Etnografii Uniwersytetu Warszawskiego, Instytutem Historii Kultury Materialnej PAN, Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków i Muzeum Okręgowym w Białymstoku.

Niestety, ówczesna polityka państwa w stosunku do mniejszości narodowych stopniowo ograniczała funkcjonowanie muzeum i jego rozwój, doprowadzając w końcu do likwidacji placówki. Najpierw, z dniem 1 lipca 1972 roku, zlikwidowano etat pracownika muzeum. Włodzimierz Gacuta wyjechał do Warszawy. Muzeum faktycznie przestało istnieć. Otwierał je od czasu do czasu turystom stróż pilnujący budynku z eksponatami. Następnie gospodarz sprzedał budynek komu innemu. Trzeba było zabrać eksponaty.

Działacze białoruscy, od początku zdający sobie sprawę, że pomieszczenie muzeum jest tymczasowe, przymierzali się do budowy oddzielnego budynku, przeznaczonego specjalnie na muzeum. Działający w Hajnówce Społeczny Komitet Budowy Muzeum pod kierownictwem Mikołaja Samocika zebrał na ten cel 214 tys. zł. Brano też pod uwagę umieszczenie muzeum w budynkach po restauracji „Turystycznej” w Parku Pałacowym w Białowieży czy też starego Muzeum Przyrodniczo-Leśnego BPN – bez rezultatu. W obliczu zamknięcia muzeum, społeczny komitet z dniem 1 lutego 1973 roku zakończył swą działalność, a pieniądze przekazał na specjalne konto w ZG BSTK.

„Manipulacje” przy muzeum rozpoczęły się już w półtora roku po jego otwarciu. W dniu 24 grudnia 1967 roku propozycję upaństwowienia muzeum złożył kierownik Wydziału Administracyjnego KW PZPR w Białymstoku Stanisław Zieliński. Jego wniosek uzyskał poparcie Zarządu Głównego BTSK. Argumentem przemawiającym za zmianą właściciela eksponatów – zdaniem Zielińskiego i władz Towarzystwa – był zły stan budynku, w którym znajdowało się muzeum. Mówiono o potrzebie wybudowania nowego obiektu, przy czym obie strony wiedziały, że nie ma na ten cel funduszy, ani perspektyw ich uzyskania.

Stanowiskiem KW PZPR oraz BTSK byli zaskoczeni przede wszystkim pracownicy Muzeum Okręgowego w Białymstoku. Dyrektor tej placówki - Zofia Sokołowska przestrzegała nawet, że jej instytucja nie zapewni lepszych warunków przechowywania eksponatów białoruskich, niż te, w których one wówczas się znajdowały, że w praktyce oznacza to likwidację białoruskiego muzeum. Próby ratowania obiektu i eksponatów przez grupę działaczy białoruskich spotkały się z murem obojętności ze strony urzędników wojewódzkich i centralnych.

Formalna likwidacja Regionalnego Białoruskiego Muzeum Etnograficznego w Białowieży nastąpiła w latach siedemdziesiątych. W dniu 16 czerwca 1972 roku Prezydium WRN w Białymstoku powiadomiło ZG BTSK, iż decyzją Ministerstwa Kultury i Sztuki, Regionalne Białoruskie Muzeum Etnograficzne oddaje się pod zarząd Muzeum Okręgowego w Białymstoku. Zgodnie z poleceniem Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Kultury, przewodniczący ZG BTSK powołał komisję do przekazania eksponatów. Komisja pracowała od 18 marca do 31 maja 1973 roku i przekazała 987 eksponatów białostockiemu muzeum, które z kolei przekazało je do konserwacji i przechowania w Muzeum Wsi i Rolnictwa w Ciechanowcu. Niewielka część eksponatów trafiła do Muzeum Przyrodniczo-Leśnego BPN w Białowieży. W Ciechanowcu eksponatom zmieniono nazwy i pokazywano je jako zabytki kultury materialnej rękodzieła ludowego Polski północno-wschodniej. Jedynymi śladami po białoruskim muzeum zostały 2 księgi inwentarzowe, metryczki eksponatów, księga pamiątkowa i parę zapisków-dokumentów, ale i te z czasem gdzieś przepadły.

Przejmując eksponaty, Muzeum Okręgowe zobowiązało się utworzyć filię regionalną i umieścić w niej te rzeczy. W dniu 7 marca 1978 roku odbyło się spotkanie przedstawicieli ZG BTSK i Muzeum Okręgowego u zastępcy wojewody Zenona Świtaja. Postanowiono, że Muzeum Okręgowe w obecności przedstawicieli ZG BTSK odbierze eksponaty z konserwacji w Ciechanowcu i przechowa je do momentu otwarcia filii w Bielsku Podlaskim. Obok nazw polskich będzie też umieszczona nazwa regionalna danego eksponatu. W sumie jednak nic z tego nie wyszło. Dzięki staraniom działaczy białoruskich na czele z Konstantym Mojsienią, muzeum białoruskie zbudowano od podstaw w Hajnówce. (oprac. Piotr Bajko)
 

Galeria