Centrum Hajnówki - na pierwszym planie dzwonnica przy kościele katolickim (1938r.)

SPIS TREŚCI

Okres I Rzeczypospolitej

Okres rozbiorów (1795-1918)

I wojna światowa

Okres II Rzeczypospolitej

II wojna światowa

Okres 1946-1951

HASŁA POWIĄZANE

Historia Hajnówki (1951-2007)

Strajki w Hajnówce (1924-1939)

Wrzesień 1939r. w Hajnówce

OKRES I RZECZYPOSPOLITEJ

Dzisiejsza Hajnówka bierze swój początek od siedliska strażnika królewskiego osadzonego na uroczysku Skarbosławka ok. 1670 r. Strażnik ten prawdopodobnie Niemiec nazywał się Haynym Heyne. Ogólnie uznaje się że nazwa Hajnówka pochodzi od jego nazwiska. Witold Tatarczyk w książce „Dzieje Hajnówki do 1944 roku” podaje też że inną wersją pochodzenia nazwy dzisiejszego miasta jest słowo gaj (gwarowo – haj)oznaczającego las, puszczę lub ugaj oznaczającego miejsce wypasu bydła. Hajnowski zbieracz źródeł przeszłości Hajnówki Juliusz Ojrzanowski uważał że liczne trzęsawiska i rozlewiska bagienne okoliczna ludność nazywała hajnamii od tego bierze się nazwa miasta. Od XVIII wieku tereny te nazywano Hajnowsazczyzna w latach 1775-89 używano pisowni Aynowszczyzna po roku 1792 Haynowszczyzna. Według językoznawczy prof. Kazimierza Rymuta nazwa została utworzona od nazwiska strażnika za pomocą przyrostka – woszczyzna , w XIX w. wymiana przyrostka na – ówka. W planie uwłaszczenia chłopów wsi Hajnówka z 1866 r. użyta była nazwa Gajnowka.

  Straż Hajnowska wymieniona w opisie leśnictwa Białowieskiego z roku 1780 sąsiaduje z uroczyskiem Kozi Przeskok gdzie była osada strzelca . Na południu powstały wsie Judzianka i Leśna. Między Kozim Przeskokiem a Strażą Hajnowską powstała osada węglarza Orzechowskiego przybyłego z Mazur , dała ona początek wsi a w późniejszym czasie dzielnicy Hajnówki Mazury. Od zachodu był dwór Kraskowskiego do którego należały wsie Kraskowszczyzna ,Dolna i Górna obecnie dzielnice miasta.

  Wszystkie wymienione osady były wtopione w dąbrowę i bór Puszczy Białowieskiej , otaczały je bagna a łączyły drogi leśne. Chaty i zabudowania mieszkańców siedlisk były drewniane kryte gontem o drewno było tu łatwiej niż o słomę. (powrót)

OKRES ROZBIORÓW

  Po trzecim rozbiorze Puszcza Białowieska weszła w skład zaboru rosyjskiego a zachodnia jej część stała się granicą zaborów pruskiego i rosyjskiego .

  Straż leśna , osocznicy i strzelcy brali udział w powstaniu listopadowym. Oddziały puszczańskie liczyły ponad 500 ludzi . Dowódcą jednego z pododdziałów był urodzony na Hajnowszczyźnie Jakub Szeretter. Oddział powstańczy gen. D.Chłapowskiego dnia 23 maja 1831 koło Hajnowszczyzny , stoczył zwycięską bitwę z wojskiem carskim.

  W 1842 r. Puszczę podzielono na 541 oddziałów, a w 1856 r. utworzono Leśnictwo Hajnowskie - zamieszkiwało je 18 rodzin. Nad Skarbosławką (Leśną) w pobliżu mostu zbudowano siedzibę leśniczego i osadzono kilka rodzin chłopskich , którym przydzielono działki ziemi ornej. Wieś podlegała leśniczemu hajnowskiemu , była ogrodzona. Na drodze od strony Lipin (dziś ul. Lipowa) była zamknięta bramą. Zaprzestano oficjalnie używania nazwy Hajnowszczyzna.

  W 1866 nastąpiło uwłaszczenie chłopów za wsi Hajnówka, każdy z nich otrzymał po 16 ha w tym łąki nad rzeką Łutownią . Hajnówka należała do powiatu Prużana (Prużany)W związku z przekazaniem Puszczy Białowieskiej w roku 1888 na własność cara , w 1893 r. w Hajnówce wybudowano nową siedzibę leśniczego. Zbudowano tez koszary dla oddziału wojskowego przy rozwidleniu drogi do wsi Dubiny.

Przystanek Hajnówka (pocz.XXw.)

W 1894 zbudowano kolej z Bielska Podlaskiego do Hajnówki . Zbudowano dworzec (okolice obecnego osiedla Parkowa) i dwie gajówki. Kolej biegła dzisiejszą ul. Parkową. W latach 1891-93 czynny był pierwszy tartak.

  Ok. 1900 r. zbudowano drogę z Bielska Podlaskiego do Białowieży. W 1897 r. doprowadzono linię kolejową do Białowieży , w Hajnówce zbudowano drewniany dworzec kolejowy. W czasie budowy utworzono pierwszą szkołę i otworzono pierwsze sklepy. Lata 1903-1908 budowa dwutorowej linii kolejowej z Bielska do Wołkowyska przez Hajnówkę . 1906 rok budowa murowanego dworca kolejowego w Hajnówce.(powrót)

I WOJNA ŚWIATOWA

Po wybuchu I wojny światowej część ludności została ewakuowana w głąb Rosji przez wycofujące się z tych terenów w 1915 r. wojska rosyjskie. Większość z nich nie powróciła. Rosjanie spali dworzec kolejowy i straż hajnowską.

  W 1915 roku Hajnówkę zajęli Niemcy i przystąpili do eksploatacji Puszczy Białowieskiej. Już w tym samym roku uruchomiono trak na platformie wagonu. W Hajnówce zbudowali dwa tartaki, fabrykę suchej destylacji drewna , sieć leśnych kolejek wąskotorowych i parowozownię z warsztatami naprawczymi . Kloce tarcica i wyroby stolarskie były wysyłane do Niemiec. Na miejscu Straży Hajnowskiej wybudowano fabrykę suchej destylacji drewna, kotłownię warsztaty mechaniczne ,siłownię i stację pomp.

  Po 1915 Niemcy rozpoczęli budowę kolejek leśnych . Przy budowie zakładów w Hajnówce było zatrudnionych 1200 niemieckich żołnierzy i fachowców, 3 000 rosyjskich i francuskich jeńców . Wybudowano dla nich szereg baraków drewnianych przy fabryce chemicznej. Niemcy wywieźli ok. 5 mln m3 drewna . W końcu zimy 1919 roku opuścili teren Hajnówki pozostawiając zakłady z zapleczem technicznym.(powrót)

OKRES II RZECZYPOSPOLITEJ

Budynek tartaczny - Hajnówka (okres międzywojenny)

Władze polskie przejęły Hajnówkę w końcu lutego 1919r. , osada liczyła wówczas 118 mieszkańców.

W wyniszczonym wojną kraju o pracę było trudno a w Hajnówce można było zatrudnić kilka tysięcy ludzi już w tym samym roku zaczęła napływać ludność z odległych stron Polski. Z Rosji wracali rodowici ,mieszkańcy ewakuowani przez wycofujące się wojska rosyjskie. Osiedlali się tu też : Żydzi , Niemcy i emigranci rosyjscy.

  W 1920 r. przez Hajnówkę dwukrotnie przetaczał się front wojny polsko - bolszewickiej. W walce o miasteczko zginęło jedenastu polskich żołnierzy (cmentarz z tego okresu znajdował się przy wiadukcie PKP na ul. Armii Krajowej , obecne w lasku na Miedzytorach znajduje się mogiła żołnierzy polskich).

  Ludność napływowa zasiedlała baraki poniemieckie , bogatsi kupowali działki ziemi i budowali domy mniej zamożni ziemianki . W 1921 roku wieś Hajnówka liczyła 748 mieszkańców , osada fabryczna 287 osób . W 1922 r. na terenach bagnistych porośniętych lasem (przy fabryce chemicznej) powstała dzielnica Placówka.

   W latach 1919-22 wieś Hajnówka należała do powiatu Białowieża, po tym okresie do powiatu Bielsk Podlaski.

  Zakłady Drzewne Lasów Państwowych zwane tartakiem rozpoczęły produkcję w 1921r. Do 1924 były dzierżawione przez hr. Zabiełło i spółkę „Eksport Polski” (Polski Eksport Drzewny) , udziały w firmie posiadał też gen. S. Bułak- Bałahowicz i jego brat Józef Bałachowicz. Od 1924 roku były one dzierżawione przez firmę „ The Century European Timber Corporation” inaczej zwaną „Centura . Fabrykę terpentyny przejął Rabinowicz (?) a następnie bracia Porowscy i nadali jej nazwę „Terebenthen S.A. ‘’ Od roku 1932 rozbudowano Zakłady Drzewne . Tartak zajmował 70 ha powierzchni , był poprzecinany siecią kolejek wąskotorowych.

Osiedle Chemiczna - baraki (okres międzywojenny)

   W 1934 r. utworzono gminę Hajnówka do której należało 30 wsi . W roku 1938 Zakłady Drzewne zatrudniały ponad 1500 osób i były największym pracodawcą w województwie. W związku z napływem ludności rozwiną się handel było ok. 30 sklepów , były też restauracje , herbaciarnie piwiarnie i hurtownie. W 1923 powstała Spółdzielnia Spożywców SPOŁEM . Targi odbywały się w środy . Hajnówka wówczas miała połączenie kolejowe z Białymstokiem , Brześciem , Warszawą i Wołkowyskiem. Centrum osady stanowiła w tych czasach ul Targowa (obecnie ul. Ks. I. Wierobieja) Ulica Lipowa najstarsza dzielnica Hajnówki została wybrukowana i rozbudowana w kierunku wsi Lipiny w roku 1932 .Przy ulicy 3-go Maja zbudowano szereg domów , kuźnię , Szkołę Przemysłu Drzewnego, kino , kościół , biuro Zakładów Drzewnych ,Kasę Chorych , Szkołę Podstawową nr 1(obecnie filia Politechniki Białostockiej ) , cmentarz. Ulicę przecinały trzy linie kolejowe (wąskotorowa wychodząca z Zakładów Drzewnych na skrzyżowaniu 3-go Maja –Batorego istniała jeszcze w pierwszej połowie lat 80-tych) Ulica Piłsudskiego w tych czasach zwana Tartaczną powstała na trybie leśnej łączącej fabrykę Terebentchen z Majdanem. W 1924 wybuchł pożar baraków przy Tartaku co spowodowało powstanie straży pożarnych w zakładach przemysłowych . W 1927 r. powstała Ochotnicza Straż Pożarna. Państwowa Szkoła Przemysłu Drzewnego powstała w 1924 r. Mieściła się w dwóch drewnianych budynkach . Pierwsze przedszkole zostało zorganizowane przez Związek Obywatelskiej Pracy Kobiet w 1931r. Mieściło się na dzielnicy Piaski w baraku należącym do Zakładów Drzewnych. W 1935 r. Zakłady Drzewne zbudowały Dom Leśnika w którym była biblioteka kino , radio, czasopisma i orkiestra dęta. W 1934r . powstała organizacja Przysposobienie Wojskowe Leśników, która przejęła sekcje piłki nożnej , siatkówki , koszykówki ,tenisa ,lekkiej atletyki ,kolarstwa (powstałe przy Szkole Przemysłu Drzewnego) i utworzyła sekcję bokserską. PWL w 1938roku zmieniło nazwę na Hajnowski Klub Sportowy „PUSZCZA” W 1925 r. do Hajnówki przybył lekarz Tadeusz Rakowiecki , który organizował placówki lecznicze. Na początku był on jedynym lekarzem w Hajnówce., Kasa chorych mieściła się w drewnianym piętrowym budynku przy ul. 3-go Maja.

Dworzec Kolejowy w Hajnówce (lata 30-te XXw.)

  Władze państwowe organizowały obchody 3-go Maja. Środowiska robotnicze organizowały pochody pierwszomajowe. Pierwszy taki pochód odbył się w 1924 r. zorganizowany przez PPS , KPZB, i Związek Zawodowy Robotników Przemysłu Drzewnego. W 1924 na terenie Fabryki Chemicznej zorganizowano pierwszy strajk robotników , który rozpoczyna falę wystąpień robotniczych w zakładach przemysłowych na terenie Puszczy Białowieskiej. Strajki (z przerwami) trwają do wybuchu II wojny światowej.(powrót)

II WOJNA ŚWIATOWA

  We wrześniu 1939 r. Hajnówka liczyła 17 tyś. mieszkańców. W pierwszych dniach wojny lotnictwo niemieckie zbombardowało składnicę amunicji i tereny stacji kolejowej . W mieście było kilka gniazd ciężkich karabinów przeciwlotniczych. 16 września we wsi lipiny zatrzymał się 3 Pułk Strzelców Konnych im. Stefana Czarnieckiego. Wczesnym ranem 17 września do Hajnówki wjechały niemieckie czołgi i piechota. Atak nastąpił od dzielnicy Mazury. Czołgi niemieckie wjechały na ul Lipową od strony kuźni. Pierwszy z nich został rozbity z działka p.panc. Kolejny został zestrzelony na rogu Lipowej i Batorego. Podczas ewakuacji polskiego wojska w kierunku wsi Lipiny został ranny kapral Bierwiaczonek . Niemcy zajęli Hajnówkę. Następnie ostrzelali miejsce postoju 3 Pułku Strzelców Konnych w Lipinach . Po kilku dniach niemieckie wojska opuściły Hajnówkę i po dwudniowej przerwie wkroczyły do niej wojska sowieckie.

Stacja Hajnówka - widok ogólny (okres międzywojenny)

W okresie okupacji sowieckiej przestały działać wszystkie organizacje społeczne i polityczne. Wymieniono personel kierowniczy instytucji i zakładów pracy w , których wprowadzono zarząd państwowy i zwiększono zatrudnienie. W szkołach podstawowych poza szkołą nr 3 (na Placówce) , wprowadzono no naukę w języku białoruskim i rosyjskim. Szkoła Przemysłu Drzewnego działała jako szkoła rzemieślnicza. W 1940 r. wprowadzono w niej szkolenie rezerw pracy. Utworzono szkołę fabryczną do której zwerbowano czterystu uczniów , kierowano ich do pracy w głąb ZSRR . Utworzono nowe oddziały szpitalne – chirurgiczny , internistyczny i położniczy. Szpital miał 40 łóżek. Prywatne kino ”LUX” zostało upaństwowione i zamienione na klub wojskowy. Utworzono organizację obronną dla młodzieży. Sportowcy hajnowscy rozgrywali mecze ze stacjonującymi w Hajnówce żołnierzami sowieckimi. Wywieziono na Syberię rodziny leśników , policjantów , nauczycieli i aktywistów organizacji społecznych i politycznych.

 25 czerwca 1941 Hajnówkę zajął niemiecki 508 batalion 292 dywizji piechoty wspierany dwoma czołgami. Przez okres okupacji niemieckiej panowała godzina policyjna . Wojsko niemieckie stacjonowało w szkołach. W szkole na Placówce przez krótki okres działał szpital wojskowy. W budynku Szkoły Zawodowej działał magistrat. Żandarmeria zajmowała budynek przy ul. Warszawskiej , było 14 żandarmów. Policja ( Schutzpolizei ) mieściła się na ul. Wierobieja. Komendantem był oficer SS Shot .Stacjonował tu też oddział Ukraińców.

Smolarnia - Majdan - Hajnówka (okres międzywojenny)

  We wszystkich zakładach przemysłowych administrowali Niemcy . Polacy stanowili kadrę techniczną i fizyczną. Rzemieślnicy prowadzili swoje zakłady. Utworzono zakład naprawy samochodów, którego kierownikiem był Polak. Czynna była piekarnia , kilka sklepów , zakład fotograficzny. Zdjęcia były wydawane za zgodą urzędu niemieckiego.

   Czynne były dwie szkoły. Szkoła z polskim językiem nauczania , która w 1943 r. została zamknięta .Druga szkoła - z białoruskim językiem nauczania mieściła się przy ulicy Lipowej. Działał szpital pod dyrekcją Polaka. Lekarzem naczelnym był Niemiec dojeżdżający z Bielska .
We wszystkich zakładach utworzono zawodową straż pożarną., złożoną z byłych strażaków i robotników wytypowanych przez kierowników działów .Praca w straży dawała schronienie przed wywiezieniem do pracy w Rzeszy. Okupant wywiózł Żydów w 1941 r. do Prużan i Bielska. Podczas marszu Niemcy zabili 24 Żydów w tym lekarza i rabina. Na roboty do Rzeszy wywieziona z Hajnówki 27 osób , do obozów koncentracyjnych i więzień 55 z czego 27 osób zginęło. Hitlerowcy rozstrzelali ponad 170 hajnowian . 22 osoby rozstrzelano w okolicach „Harcerskiej Górki” (tzw. Pierwsze miejsce straceń) .Byli to mieszkańcy Hajnówki , Dubin , Nowosad i radzieccy jeńcy wojenni. Na żwirowni (przy ul .Białowieskiej) w 1942-3 r. rozstrzelano mieszkańców Hajnówki i więźniów z Bielska.

  W okresie okupacji niemieckiej życie kulturalne zamarło . Biblioteki zlikwidowano , księgozbiór zgromadzono na placu jednostki wojskowej w lesie i spalono. Kino było otwarte tylko dla Niemców. Od czasu do czasu Polakom wyświetlano propagandowe antyżydowskie filmy. W celu rozbudzenia nastrojów nacjonalistycznych przysyłano do Hajnówki białoruskie zespoły i agitatorów.- celu nie osiągnięto. W 1942 r. z inicjatywy ks. S. Żelaskiewicza powstała cerkiew. Niemcy przekazali na nią budynek Nadleśnictwa Leśna .

  W lipcu 1941 r. powstała antyfaszystowska organizacja utrzymująca kontakt z partyzantami z puszczy. Jesienią tego roku powstaje „Komitet wyzwolenia” . Wydawał on biuletyn informacyjny na podstawie komunikatów radiowych . Biuletyn rozprowadzano wśród mieszkańców Hajnówki. W 1942 r. przywódcy zostali aresztowani i organizacja przestała działać. Jesienią 1942 r. powstaje antyfaszystowska grupa , która siedzibę ma w domu rodziny Kosidłów. Grupa prowadziła nasłuch radiowy, podrabiała niemieckie pieczęcie urzędowe i gromadziła broń .Należący do tej organizacji lekarz Kazimierz Ptaszyński udziela pomocy rannym partyzantom.

  Członkowie AK prowadzili nasłuch radiowy, śledzili zawartość transportu kolejowego jadącego w kierunku frontu wschodniego .Śledzono też zachowanie ludzi podejrzanych o współprace z okupantem. Przez cały okres okupacji działała tajna organizacja Szarych Szeregów.

Pogrzeb ofiar mordu hitlerowskiego w latach 1942-43(1945 r.)

  Wiosną powstaje mający schronienie w lesie – wypadowy oddział AK. Dowódcą grupy był Jan Kosidło. Odział zostaje zaatakowani rozbity przez Niemców , było to w czerwcu 1943. Działało w Hajnówce tajne nauczanie. Wiosną 1944 hajnowscy antyfaszyści pomagali w działalności polowego szpitala w pobliżu rzeki Łutowni. Dostarczali lekarstwa i udzielali porad medycznych. Gdy do Hajnówki zbliżał się front Niemcy wymontowali w zakładach cenniejsze maszyny i części z metali kolorowych. Pozostałe urządzenia niszczono. Kilku mieszkańców i pracowników zakładów nie wykonało rozkazu demontowania maszyn , urządzenia te ocalały.

   17 lipca 1944 r. dotarły przez puszczę oddziały piechoty radzieckiej. Prowadziły one walki nad Leśną koło dzielnic Placówka i Podlasie , pobliżu cmentarzy i na „Czworakach”. Niemcy wysadzili tory i dworzec kolejowy. W czasie walki spłonęły hale tartaczne i zabudowania w Fabryce Chemicznej. Walkę rozstrzygnęła radziecka artyleria rakietowa nadciągająca od strony Narewki.

  Miasto wyzwalały wojska 65 Armii pod dowództwem gen. P. Batowa. 18 lipca 1944 Hajnówka była wolna. Zakłady produkcyjne zniszczone a urządzenia wywiezione przez Niemców. 18 sierpnia do liczącej 7 tyś. mieszkańców Hajnówki przybywają przedstawiciele PKWN , wybrano radę gminy. Na siedzibę rady wybrano budynek Szkoły Zawodowej. W sierpniu 1944 ruszyły retortownie Fabryki Chemicznej. W połowie września rozpoczęła się nauka w szkołach. Posiadająca jeden sklep Powszechna Spółdzielnia Spożywców rozpoczęła handel. Uruchomieniem piekarni zajął się nauczyciel Szkoły Zawodowej wraz z uczniami. W końcu września ruszył pierwszy trak w Tartaku. Tarcicę wysyłano na front, wytwarzano też prąd elektryczny. Obok zniszczonego dworca zbudowano drewniany barak z poczekalnią i pomieszczeniami służbowymi kolei. Urząd pocztowy przystąpił do odbudowania linii telefonicznej 28 września rozpoczęła pracę centrala. Starostwo z Bielska wraz z komitetem PPR i radą gminy organizowało przymusowe zbiórki żywności wśród okolicznych rolników. Za żywność chłopi otrzymywali kwity za które w przyszłości mogli odebrać sprzęt rolniczy. W grudniu 1944 r. otwarto stałe kino , powstał też zespół teatralny. W 1945 r. powstał Komitet Gminny PPR i Miejski Komitet PPS. W budynku Tartaku powstało przedszkole , na terenie Fabryki Chemicznej zorganizowano bibliotekę i świetlicę.

Pierwszy Maja , pochód pracowników Fabryki Chemicznej 1949 r.

  28 .I. 1945 r. przez kilkanaście godzin przebywał oddział podziemia Romualda Rajsa. W Hajnówce żołnierze "Burego" złapali i rozbroili milicjanta oraz trzynastu oficerów Armii Czerwonej (w tym 1 podpułkownik), dwaj żołnierze radzieccy zostali zabici a dwaj ranni. Oddział szybko opuścił Hajnówkę i skierował się w okolice Bielska Podlaskiego.(powrót)

OKRES 1946-51

  W roku 1946 powstały dwa przedszkola ,Pogotowie Strażackie , księgarnia , zaczyna kursować pociąg do Białowieży , powstaje Spółdzielnia ”Las”. W następnym roku zaczyna kursować pociąg do Bielska , przy Fabryce Chemicznej zorganizowano przedszkole , powstaje utworzony przez rzemieślników hajnowskich Cech Rzemiosł Różnych .Rok 1948 – powstaje Komitet Gminny PZPR . Rozpoczyna działalność Liga Przyjaciół Żołnierza . Wprowadzono służbę listonosza miejskiego ,uruchomiono masarnię PSS. W 1948 roku powstaje Spółdzielnia Mleczarska ,Biblioteka Gminna , przy Domu Leśnika utworzono orkiestrę .Przy Zakładach Suchej Destylacji Drewna powstaje Zespół Pieśni i Tańca. (powrót) (oprac. Krzysztof Parzych, zdjęcia: źródło Wikipedia)

Galeria