Rudnictwo, czyli wydobywanie rudy darniowej sposobem odkrywkowym i wytapianie z niej żelaza, było jedną z gałęzi gospodarki leśnej, prowadzonej w Puszczy Białowieskiej w XVII-XVIII wieku. O genezie rudnictwa na tych terenach pisał Otton Hedemann w „Dawnych puszczach i wodach” (Wilno 1934):

  „Dawne W. X. Litewskie, oddzielone ogromną przestrzenią i bezdrożami od źródeł naturalnych rud kopalnianych, radziło sobie w ten sposób, że dobywało je z bogatych w żelazo, podmokłych łąk śródpuszczańskich. W jaki sposób odbywał się ten proces, nie wiemy, lecz i dziś nierzadko spotykają się t.zw. kwaśne łąki, wśród których pełno jest kałuż i zabagnionych strumyków, jakby pociągniętych tłustemi plamami o mieniących się barwach i torfiastem dnie koloru rdzy. Jest to właśnie ruda błotna, którą przerabiano w t.zw. rudniach, zbudowanych zawsze na stawach i rzekach obok młynów wodnych. O zakładanie rudni szczególnie troszczył się rząd Zygmunta Augusta, włączając do obowiązków starostów [i dzierżawców] osadzanie kowali i rudników, obdzielenie ich ziemią, ściąganie „mistrzów” z Mazowsza i Polski. Na Litwie, podkreśla [wydany przez niego] nakaz, niezbędnem jest powiększenie produkcji rudy błotnej, ponieważ zawiera ona w sobie więcej żelaza i jest lepszej jakości, „niż w innych chrześcijańskich królestwach”.

  Zasadą w odniesieniu do rudni było wyznaczenie obszaru eksploatacyjnego (tzw. ocerklowanie) i przestrzeganie, aby nie wydobywać rudy na łąkach nadrzecznych, znajdujących się w ostępach ze zwierzyną, gdyż w konsekwencji brakowało dla niej paszy, a ponadto była ona straszona.

  Najstarszą wiadomość o rudni białowieskiej podaje nam „Ordynacja Puszczy” z 1639 roku. Wymienia ona dwóch rudników: Chilimona Charastowicza na rzece Niemierzy, który płaci kop (groszy) 17, i Tomasza Wydrę, który ma nowo zbudowaną rudnię (i jednocześnie młyn mączny) na rzece Narewce. Charastowicz płacił kop (groszy) 17, natomiast Wydrze ustalono czynsz w wysokości kop 40, który miał zacząć płacić w roku 1640. Warto w tym miejscu dodać, że Wydra i zatrudnieni przez niego robotnicy dali początek miejscowości Narewka.

  Nieco więcej informacji o rudniach zawiera inwentarz 1670 roku. Dowiadujemy się z niego, że jedną rudnię na rzece Narewce użytkują trzej bracia, którzy zbudowali ją na swój koszt. Płacili oni czynsz w wysokości 80 złotych. Otrzymali też pewną połać lasu na wyrobienie gruntów ornych, bez płacenia czynszu z tego tytułu.

  Drugą rudnię na rzece Niemierzy posiadał („trzyma:”) Walenty Polikowski; on też zbudował ją na swój koszt Płacił rocznie czynszu w wysokości 80 złotych. Do rudni dodano mu też trochę lasu do wyrobienia, zwolnionego od czynszu.

  Trzecią rudnię zaczął budować w 1670 roku, na rzece Narewce, Wojciech Gorczyca. Otrzymał on na to pozwolenie od podkomorzego koronnego. Tę właśnie rudnię najpewniej zatwierdziła w 1678 roku komisja dokonująca rewizji leśnictwa białowieskiego.

  Zarówno Polikowski, jak i Gorczyca, byli „mistrzami” sprowadzonymi z Korony.

  Inwentarz 1696 roku zawiera wzmiankę o jeszcze jednej rudni. Prowadził ją Michał Ropatowicz, rudnik z Królowego Mostu. Razem z młynem mącznym płacił 160 zł czynszu.

  Komisja, która zjechała do Puszczy Białowieskiej w roku 1712, zapisała w protokole, że dochód z czterech rudni wynosił 260 złotych. Rudnie prowadzili bracia Wydra-Polikowscy, Ropatowicz i Urgowski.

  W tym czasie rudnie białowieskie były mocno zagrożone w swym istnieniu. Już wcześniejsza komisja z roku 1700 podawała, że urząd łowiecki dowodzi, iż rudnie są szkodliwe dla ostępów (łąk), gonów bobrowych i dochodów skarbowych. Bracia Wydra-Polikowscy powoływali się w związku z tym na szereg przywilejów królewskich, którzy ich przodkowie otrzymali na rudnie na Niemierzy i Narewce.

  Ostateczny kres położył białowieskim rudniom wiek XVIII. Liczne akta z tego okresu, zwłaszcza z jego końca, pomijają je całkowitym milczeniem. W jednym z dokumentów z roku 1780 znajdujemy krótką wzmiankę o śladach palów na rzece Narewce, mających być resztkami rudni, na którą nadanie królewskie otrzymał w roku 1639 Walenty Wydra.

Z myślą o utrwaleniu pamięci o tej dawnej gałęzi gospodarki leśnej w Puszczy Białowieskiej nadano w 1987 roku jednemu z zaułków w Białowieży nazwę Zaułka Rudników. (oprac. Piotr Bajko)