Nowy budynek Zakładu Badania Ssaków (czerwiec2002r.)

Zaczęło się od jednego pokoju i jednego człowieka

Czasami wielkie rzeczy mają bardzo skromny początek. Ponad pół wieku temu prof. August Dehnel przyjechał do Białowieży wraz z garstką swoich współpracowników, aby rozpocząć regularne prace badawcze nad ssakami Puszczy Białowieskiej. Moment ten stał się początkiem istnienia Zakładu Badania Ssaków PAN, który z początkiem roku 2011 został przekształcony w Instytut Biologii Ssaków PAN. W ten sposób została zamknięta prawie 60-letnia historia ZBS i rozpoczął się nowy rozdział w działalności tej placówki.

  „Białowieża, 6 lipca 1952 roku, pokój nr 3 w „Domu Myśliwskim”. Oprócz normalnych mebli przeciętnego pokoju hotelowego znajduje się tu jeszcze biały stół laboratoryjny z ustawionymi nad nim aparaturami, słojami z utrwalonymi drobnymi ssakami…” Tak o początkach swojej działalności naukowej pisał w roku 1955 w dodatku do „Gazety Białostockiej” mgr Zdzisław Pucek, późniejszy profesor i wieloletni dyrektor Zakładu Badania Ssaków PAN w Białowieży. W roku 1948 prof. August Dehnel włączył się w opracowanie materiału ssaków, gromadzonego w Białowieży od 1946 roku przez ówczesnego dyrektora filii Instytutu Badawczego Leśnictwa prof. Jana Jerzego Karpińskiego. Efektem tych badan było m. in. odkrycie zjawiska, nazywanego później zjawiskiem Dehnela, polegającego na sezonowych zmianach wysokości puszki mózgowej i masy mózgu u ryjówkowatych. Jak wielokrotnie podkreślał później prof. Dehnel to odkrycie nie byłoby możliwe, gdyby nie systematycznie prowadzone odłowy drobnych ssaków, obejmujące różne lata, sezony i środowiska. Dlatego też w kolejnych latach prof. Dehnel angażował do tego typu badań coraz większy zespół młodych ludzi i w roku 1952 zorganizował nieoficjalną stację terenową Katedry Anatomii Porównawczej Uniwersytetu Marii Skłodowskiej-Curie w Lublinie. Placówka ta, mimo usilnych starań, nie została włączona do Katedry, ale dotacje z Polskiej Akademii Nauk uzyskane przez prof. Dehnela umożliwiły zatrudnienie trzech pracowników naukowo-badawczych i kontynuację badań terenowych. W roku 1954 stacja została oficjalnie przejęta przez Polską Akademię Nauk, pod nazwą Zakład Badania Ssaków, który początkowo był włączony do Instytutu Zoologicznego PAN, a od roku 1957 stał się samodzielną palcówką Wydziału Nauk Biologicznych PAN. W 1955 roku prof. Dehnel oficjalnie został mianowany kierownikiem Zakładu. Już w roku 1958 Zakład rozpoczął wydawanie międzynarodowego pisma naukowego „Acta Theriologica”, które do dzisiaj należy do wiodących periodyków zajmujących się szeroko pojętą biologią ssaków.

Widok na stary  budynek ZBS PAN (1971r.)

  Na konferencji Polskiego Naukowego Towarzystwa Leśnego, zorganizowanej w Białowieży w roku 1955, prof. Dehnel powiedział: „Zakład rozwinął się w ciągu pięciu lat z jednego pokoju, bez kadr. Najpierw był tylko jeden człowiek. Teraz mamy kadry, które po pięciu latach składają się z 5 pełnowartościowych pracowników naukowych. Stopniowo przez dwa, cztery pokoje, staliśmy się 6-pokojowym samodzielnym zakładem...” W tym czasie prof. Dehnel wraz z zespołem asystentów korzystał z gościnności IBL i zajmował kilka pomieszczeń w „Domu Marszałkowskim”, a także w Bramie Pałacowej oraz w innych budynkach na terenie Parku Pałacowego. Z tego względu najbardziej palącą sprawą stało się wybudowanie siedziby placówki. W grudniu 1958 roku położono kamień węgielny pod dwukondygnacyjny budynek hodowlany Zakładu, niezbędny do przetrzymywania drobnych ssaków. Rozpoczęto też budowę dwóch budynków mieszkalnych dla przyszłej kadry i budynków gospodarczych. Lata 1959 – 1962 to pierwszy etap budowy Zakładu, którego kolejną fazą miało być wzniesienie budynku z pracowniami naukowymi i laboratoriami. Niestety, na realizację drugiego etapu budowy trzeba było czekać kolejnych 40 lat.

Z piwnic na salony

  Sytuacja lokalowa Zakładu nie była łatwa, gdyż z konieczności budynek, w pierwotnym zamyśle hodowlany, musiał stać się miejscem pracy dla coraz liczniejszej kadry. Już w roku 1965 liczba pracowników wzrosła do 37, w tym 14 pracowników naukowo-badawczych. Z tego względu część zbiorów naukowych przetrzymywana była nadal w „Domu Marszałkowskim” a zbiory biblioteczne gromadzone były w Bramie Pałacowej. Warto przypomnieć, że już w połowie lat 60-tych kolekcja naukowa ssaków liczyła ponad 60 tys. okazów! Składały się na nią skóry, czaszki, szkielety i spreparowane ssaki z całej Polski, głównie jednak z Puszczy Białowieskiej. Do dzisiaj zbiory te są jedną z kilku najbogatszych kolekcji ssaków na świecie i ciągle są niewyczerpanym źródłem materiału do badań dotyczących zmienności morfologicznej i genetycznej.

Budowa pierwszego budynku ZBS (1959r.)

  Prof. Zdzisław Pucek, który objął kierownictwo Zakładu po nagłej śmierci prof. Dehnela w 1962 roku, nie tracił nadziei na rozbudowę podległej mu placówki, jednak widoki na rychłe rozpoczęcie inwestycji były marne. W roku 1988 prof. Pucek w wywiadzie udzielonym „Gazecie Wyborczej” powiedział m. in.: „Wyjątkowość zakładu polega też na tym, że jego osiągnięcia pozostają w rażącej dysproporcji do warunków, w jakich prowadzona jest działalność naukowa.” Warto w tym miejscu wspomnieć, że do końca 2010 roku pracownicy Zakładu napisali 30 książek i prawie dwa tysiące artykułów naukowych.
W roku 1999 prof. Pucek przeszedł na emeryturę a kierownictwo Zakładu objął kolejny wychowanek tej placówki, prof. Jan Marek Wójcik. W tym czasie uzyskano też dotację z Ministerstwa Nauki, która pozwoliła na rozpoczęcie budowy. Ostatecznie uroczystego otwarcia nowego budynku dokonano w roku 2002, w 50-tą rocznicę istnienia Zakładu. W chwili obecnej łączna powierzchnia pomieszczeń użytkowanych przez Instytut wynosi ponad 5 tys. m2. W nowoczesnym budynku znalazło się wreszcie miejsce dla całej kolekcji naukowej, liczącej obecnie ponad 190 tys. okazów ssaków oraz dla zbiorów bibliotecznych, których liczba sięga 40 tys. książek, czasopism i odbitek prac naukowych. Do dyspozycji pracowników jest kilkadziesiąt pokoi do pracy naukowej i biurowej, laboratoria, sale seminaryjne i sala konferencyjna. A wszystko zaczęło się od jednego pokoju i jednego człowieka.

Od ZBS-u do IBS-u

  Na wspomnianej wcześniej konferencji Polskiego Naukowego Towarzystwa Leśnego prof. Dehnel zaapelował do uczestników takimi słowami: „Mianowicie prosiłbym, aby Zjazd zwrócił się do Polskiej Akademii Nauk o utworzenie pod egidą PAN Instytutu Badań Teoretyczno-Leśnych z siedzibą w Białowieży i zakresem badań obejmujących Parki Narodowe na obszarze całej Polski, jak również badania teoretyczno-leśne na obszarze lasów krajowych. W przypadku pozytywnego ustosunkowania się Polskiej Akademii Nauk do wniosku pierwszego, podjęcie przez wymienioną instytucję odbudowy ruin „Pałacu” z przeznaczeniem tego obiektu na pomieszczenie w nim zakładów badawczych przyszłego Instytutu oraz utworzenia domu pracy naukowców”. Wydział Nauk Biologicznych PAN, sprawujący bezpośrednia opiekę nad Zakładem, poczynił nawet pewne kroki w kierunku przejęcia ruin pałacu. Niestety rozwój nauki nie był priorytetem ówczesnych władz (zresztą kolejnych rządów również nie, niezależnie od panującego ustroju i orientacji politycznej). W roku 1958 podjęto decyzję o rozbiórce pałacu i budowie na jego miejscu kompleksu hotelowego oraz muzeum przyrodniczego.

4grudnia 1958 prof.Dehnel wmurowuje kamień węgielny

   Również białowieskie środowisko naukowe, pomimo ścisłej współpracy, podzieliło się na odrębne placówki badawcze. Do chwili obecnej, poza IBS PAN, funkcjonuje Zakład Lasów Naturalnych Instytutu Badawczego Leśnictwa i Białowieska Stacja Geobotaniczna Uniwersytetu Warszawskiego. Od początku powstania Zakład Badania Ssaków, popularnie zwany „Ssakami”, rozwijał się bardzo dynamicznie. Jak stwierdził kiedyś prof. Dehnel „…forma w jakiej powstał ten Zakład, sposób rozbudowania jego jest dosyć charakterystyczny i może być przykładem, jak bez nacisku, bez narzucania się, w sposób naturalny, ewolucyjny, może się rozwinąć zakład, który charakteryzuje się w pierwszym rzędzie szeroko zakrojonymi, kompleksowymi badaniami.” Trudniejsze chwile nastąpiły w połowie lat 80-tych, kiedy duża część kadry naukowej przeniosła się do Instytutu Biologii, przy nowo powołanej filii Uniwersytetu Warszawskiego w Białymstoku. W tych ciężkich czasach nowa placówka i duże miasto oferowały znaczne lepsze warunki do życia i pracy. Czarne chmury nad Zakładem zaczęły gromadzić się dopiero w roku 1990, kiedy narodziła się idea przyłączenia kilku zakładów naukowych podległych Wydziałowi Nauk Biologicznych PAN do Instytut Ekologii w Dziekanowie. Według pomysłodawców miało to zintegrować badania ekologiczne w Polsce i pozwolić na lepszy podział środków finansowych, o które zaczęło być coraz trudniej. Na szczęście dzięki zdecydowanej postawie prof. Pucka, przy wsparciu zakładowej „Solidarności”, udało się z tego pomysłu wycofać i uchronić ZBS od wchłonięcia przez większą placówkę. Jednak ze względu na trudną kondycję finansową Zakładu w tamtym okresie nie dało się uniknąć zwolnienia części pracowników administracyjnych i technicznych. Sytuacja Zakładu poprawiła się wraz z możliwością korzystania przez Polskę z funduszy Unii Europejskiej. Młoda kadra naukowa, na czele z prof. Bogumiłą i Włodzimierzem Jędrzejewskimi, zaczęła z powodzeniem walczyć o dodatkowe środki, dzięki czemu w roku 2002 Zakład uzyskał status Centrum Doskonałości w Ochronie Bioróżnorodności i Badaniach Ssaków w Europejskich Ekosystemach Lądowych (BIOTER). Kolejne projekty unijne pozwoliły m. in. na zatrudnianie w Zakładzie na krótkoterminowe kontrakty najlepszych biologów z całego świata. Ranga Zakładu jako wiodącego ośrodka badawczego wzrosła na tyle, że można było myśleć o przekształceniu go w samodzielny instytut. Zmiany w polskim ustawodawstwie, które nie przewidywały miejsca dla takich placówek jak Zakład i zmuszały je do przyłączenia się do większych ośrodków naukowych, przyspieszyły starania o powołanie instytutu. Wreszcie z dniem 1 stycznia 2011 roku, na mocy decyzji Prezesa Polskiej Akademii Nauk i uchwały Prezydium PAN, Zakład Badania Ssaków został przekształcony w Instytut Biologii Ssaków. W chwili obecnej Instytut zatrudnia 56 osób, w tym ponad 30 pracowników prowadzących badania naukowe a obowiązki dyrektora pełni dr hab. Andrzej Zalewski, profesor nadzwyczajny. Wraz ze statusem instytutu placówka uzyskała nie tylko większą samodzielność organizacyjną i prawną, ale też prawo do przeprowadzania przewodów doktorskich i nadawania stopnia naukowego doktora w dziedzinie nauk biologicznych.

Działalność naukowa i edukacyjna

   W początkowym okresie działalność naukowa Zakładu skoncentrowana była na poznaniu mechanizmów sezonowej i generacyjnej zmienności u drobnych ssaków, analizowanych na tle ich wymagań ekologicznych. Jednocześnie prowadzono badania dotyczące zmienności wskaźników fizjologicznych u owadożernych i gryzoni, zwłaszcza tempa metabolizmu i termoregulacji. Zajmowano się również badaniem struktury zespołów drobnych ssaków, zarówno w Puszczy Białowieskiej jak i w Dolinie Biebrzy. Przeprowadzono także badania nad krzyżówkami żubra z bydłem domowym, uzyskując mieszańce – żubronie. Badania dotyczące zróżnicowania wewnątrz- i międzypopulacyjnego ssaków prowadzono początkowo w oparciu o zmienność chromosomową oraz zmienność niemetrycznych cech morfologicznych a następnie z wykorzystaniem zaawansowanych technik molekularnych. Doświadczenia pracowników Zakładu w tej dziedzinie zostały podsumowane w książce „Evolution of shrews”, pod redakcją prof. J. M. Wójcika i prof. M. Wolsana. Efektem badań nad biologią i rozmieszczeniem ssaków w Polsce było wydanie „Klucza do oznaczania ssaków Polski”, pod redakcją prof. Z. Pucka (w 1981 ukazała się wersja angielskojęzyczna, a w roku 1984 poprawiona wersja w języku polskim) oraz „Atlasu rozmieszczenia ssaków w Polsce” (w roku 1983), pod redakcją prof. Z. Pucka i dra J. Raczyńskiego. Od początku ważną częścią działalności naukowej były problemy gospodarowania populacjami dużych ssaków kopytnych, zwłaszcza w kontekście zasobów i preferencji pokarmowych.

   Po odmłodzeniu kadry Zakładu pod koniec lat 80-tych kontynuowano dawne kierunki badań, jak również zainicjowano nowe. Opisano mechanizmy dynamiki populacji gryzoni leśnych oraz konkurencji w zespołach ryjówkowatych. Rozpoczęto także badania nad funkcjonowaniem zespołu drapieżników i ich ofiar w lasach naturalnych Puszczy Białowieskiej, których efektem były cykle prac poświęconych poszczególnym gatunkom ssaków drapieżnych oraz książka autorstwa prof. B. Jędrzejewskiej i prof. W. Jędrzejewskiego "Predation in vertebrate communities. The Białowieża Primeval Forest as a case study” (1998), wydana po polsku w 2001 roku pod tytułem „Ekologia zwierząt drapieżnych Puszczy Białowieskiej”. Ważne miejsce w badaniach prowadzonych przez Zakład zajmował od początku żubr, zarówno kwestie dotyczące ochrony tego gatunku jak też wszechstronne badania dotyczące jego ekologii, m. in. rozrodu, wymagań środowiskowych, czynników wpływających na rozmieszczenie i aktywność. Wiedzę na temta tego gatunku podsumowali prof. M. Krasińska i dr Z. Krasiński w monografii przyrodniczej „Żubr” (2004), przetłumaczonej na język angielski w roku 2007.
Obecnie Instytut Biologii Ssaków PAN prowadzi działalność badawczą z zakresu morfologii, taksonomii, systematyki, ewolucji, genetyki populacji, etologii i ekologii ssaków. IBS PAN kontynuuje i rozwija dotychczasowy profil badawczy, w tym zwłaszcza problemy dotyczące zmienności genetycznej, mechanizmów funkcjonowania populacji ssaków, ekologii i ochrony rzadkich gatunków oraz wpływu produktywności, fragmentacji i stanu zachowania środowiska na różnorodność biologiczną. Obecnie rozwijane są następujące kierunki badawcze: genetyka, ewolucja i ekofizjologia ssaków badane m.in. przy pomocy technik molekularnych; ekologia populacji i ekologia behawioralna ssaków, w tym gatunków rzadkich, zagrożonych, inwazyjnych, konfliktowych i wskaźnikowych oraz makroekologia, biogeografia i biologiczne podstawy ochrony przyrody. W IBS PAN prowadzone są także nowatorskie badania interdyscyplinarne nad historią przyrodniczą Puszczy Białowieskiej, mające na celu wyjaśnienie, jaką rolę grał człowiek w zachowaniu i przemianach środowisk leśnych Puszczy od czasów najdawniejszych do dziś.

   Od 2003 roku Instytut posiada status Centrum Doskonałości Unii Europejskiej, w roku 2007 został sklasyfikowany na 3 miejscu w kraju pod względem liczby najczęściej cytowanych polskich publikacji w dyscyplinie Nauki o roślinach i zwierzętach, a w 2010 roku – na trzecim miejscu w Polsce wśród placówek z zakresu nauk biologicznych. W latach 2003-2005 oraz w latach 2007-2010 w ramach projektu finansowanego z 6. Programu Ramowego Unii Europejskiej Zakład organizował coroczne Letnie Szkoły Ekologii i Bioróżnorodności, tygodniowe intensywne szkolenia z zakresu ekologii, biologii, genetyki, ochrony przyrody i metod upowszechniania wyników badań naukowych. W każdej ze szkół, podczas których wykłady, zajęcia laboratoryjne i terenowe prowadzili uznani zagraniczni badacze, eksperci z polskich ośrodków badawczych oraz pracownicy naukowi ZBS PAN w Białowieży, uczestniczyło około 70 doktorantów i młodych naukowców z całego świata.

   Zakład Badania Ssaków PAN angażował się w działalność na rzecz ochrony przyrody. Zainicjowany w 2004 roku przez pracowników Instytutu „Program Żubr”, w tym jego część "Kraina Żubra", wdraża nowe koncepcje dotyczące ochrony żubra oraz zrównoważonego rozwoju regionu w oparciu o jego walory przyrodnicze i kulturowe. Pracownicy Zakładu przygotowywali koncepcję sieci korytarzy ekologicznych w Polsce, które łączą cenne przyrodniczo obszary kraju i umożliwiają migrację zwierząt i roślin. Opracowano projekt korytarzy ekologicznych, mających zapewnić ochronę łączności ekologicznej na terenie Polski. Jednym z najważniejszych celów Zakładu Badania Ssaków w zakresie ochrony przyrody było objęcie skuteczną ochroną całego obszaru Puszczy Białowieskiej. Pracownicy Zakładu brali udział w pracach Zespołu Prezydenta RP ds. ochrony Puszczy i w wielu innych podobnych inicjatywach. Przygotowano projekt ustanowienia Parku Narodowego na całym obszarze polskiej części Puszczy Białowieskiej. Opracowano szczegółowy projekt funkcjonowania takiego parku, wraz z wyznaczeniem stref o różnych reżimach ochronnych. (oprac. Karol Zub)
 

Galeria