Jadwiga Siedlecka-Siwuda

Trakt jagielloński w Szereszewie

   Zabiorę Państwa w podróż do przeszłości niewielkiego dziś miasteczka Szereszewo¹ na Białorusi, znajdującego się w rejonie prużańskim, w obwodzie brzeskim. Spróbujemy określić, w jaki sposób jego losy zostały zdeterminowane przez położenie na skrzyżowaniu dwóch wielkich szlaków średniowiecznej Europy i czy ma ono znaczenie dla przyszłości miasteczka.

  Szereszewo na szlakach średniowiecznej Europy

Szereszewo nad Lsną (dziś Lewą Leśną) leży na granicy Puszczy Białowieskiej i Puszczy Szereszewskiej. Rozdzielał je biegnący środkiem wsi gościniec wielki królewski, który w postaci ul. Prużańskiej zachował się do dziś i tworzy unikalny układ urbanistyczny z czasów średniowiecznych. Odcinek długości kilkudziesięciu kilometrów między Kamieńcem, Szereszewem i Bagnem Dziki Nikor jest najlepiej zachowanym fragmentem starego szlaku. Oba te fakty predystynują miasteczko Szereszewo i jego okolice do wpisania ich na listę zabytków ważnych dla kultury ludzkości.

  A oto treść pierwszego przywileju dla Szereszewa „Alexander alias Withołd książę litewski wieś Szereszowo w dzierżawie kamienieckiej leżącą, ze wszytkimi pożytkami Mikołajowi Nassucie Szempart za służby jego darowuje. W Nowych Trokach we czwartek po nawróceniu św. Pawła”² . Pierwsza wzmianka o wsi Szereszewo z 26 stycznia 1380 r. zapisana została [rzez Antoniego Prochazkę w Codex epistolaris Vitoldi … na drugim miejscu, tuż po rozpoczęciu wpisów kancelarii Witolda, księcia litewskiego. Wpisy te otwiera nota dotycząca pokoju z krzyżakami zawartym w 1379 r. Inni badacze przypuszczają jednak, że przywilej dla Nasuty mógł być faktycznie nadany w roku 1428. ³

  Miejscowość rozwinęła się z wsi w czasach księcia Witolda do Wolnego Miasta Królewskiego w Wielkim Księstwie Litewskim dzieki korzystnemu położeniu na skrzyżowaniu europejskich szlaków handlowych północ-południe (Ryga-Wilno-Brześć-Kraków- Niemcy) i zachód-wschód (Niemcy-Toruń- Bielsk-Różana-Moskwa).
Ta pierwsza droga była fragmentem szlaku Via Regia, najstarszym i najdłuższym połączeniem Europy Zachodniej z Europą Wschodnią i Azją. Łączyła Hiszpanię z Rusią przez tereny Francji⁴ , Niemiec i Polski. Odkąd Oleg, wódz Waregów, przeniósł w X w. stolicę z Nowogrodu do Kijowa, szlak królewski na Rusi uzyskał połączenie z siecią dróg prowadzących ku faktoriom czarnomorskim i siecią Szlaków Jedwabnych do Chin.
Nas interesuje odgałęzienie Via Regia przez Poznań i Wrocław do Torunia. W 1286 r. Łokietek, książę łęczycko-kujawski⁵. wyznaczył przejście na Ruś, do Włodzimierza Wołyńskiego. Odgałęzienie tej drogi biegło z Torunia do Brześcia nad Bugiem (pierwsza wzmianka o tej trasie z 1237 r. dotyczyła sprawy komory celnej w Drohiczynie). Przebieg szlaku był następujący: Toruń – Dobrzyń – Rypin – Bieżuń – Płońsk – Zakroczym [komora celna] - ujście Bugu – Pomnichów [komora celna] - Serock [komora celna] - Wyszków [komora celna] - Brok [komora celna] - Nieskurzyn [komora celna] - Drohiczyn [komora celna] - Brześć nad Bugiem.
W Nieskórzynie [ob. Nieskurz [komora celna] zaczynało się odgałęzienie wiodące na Litwę przez Gródek [komora celna] - Brańsk [komora celna] - Bielsk [komora celna] - Grodno – Merecz – Wilno. Szlak ten wykorzystywany był już dużo wczesniej przez Litwinów i Jadźwingów w ich napadach zbrojnych na ziemie mazowieckie. 750 lat temu, w 1262 r. podczas najazdu króla Mendoga na Mazowsze w 1262 r. złupiony został m. in. Płock, Zakroczym i Jazdów, co, paradoksalnie, przyczyniło się do rozwoju Warszawy. Z Bielska odgałęzienie drogi prowadziło przez Białowieżę, Szereszewo, Różanę do Słonimia.
Z Wilna i Grodna drogi na Wołyń wiodły przez rzekę Narew i nadbużański Brześć, będący bazą do wypraw wojennych Jadżwingów i Litwinów w głąb Małopolski. Obie drogi w pewnym momencie przecinały się w Puszczy Białowieskiej, a konkretnie w Szereszewie.

  Druga z wymienionych dróg nabrała znaczenia w nowej sytuacji geopolitycznej Wielkiego Księstwa Litewskiego i Królestwa Polskiego, połączonego unią personalną zawartą w Krewie i będącym jej następstwem przyjęciem przez księcia Jagiełłę korony polskiej. Biegła z Wilna przez Rudniki, Ejszyszki, Raduń, Szczuczyn, Wołkowysk, Nowy Dwór, Bagno Dziki Nikor (tam tzw. Mosty Żółobatyje) wschodnim skrajem Puszczy Białowieskiej, Po przebyciu olbrzymich bagien w okolicy Szereszewa prowadziła przez Kamieniec, Berestje i Parczów do Lublina i Krakowa. Za Parczewem, gdzie była granica między Polska i Litwą, drogi się rozchodziły, jedna szła do Krakowa, druga – do Włodzimierza.
Miasteczko leży na skraju Puszczy Białowieskiej. W XIV w. Puszczę otaczały grody: od zachodu Bielsk⁶ i Narew, od południa Kamieniec⁷ z zamkiem obronnym i wieżą wzniesioną ok. 1276 r. przez ruskiego księcia Włodzimierza Wasilkowicza⁸ , od wschodu Szereszów, od północnego wschodu – litewska warownia w Mścibohowie. Co ciekawe, wszystkie te miejscowości leżą przy obu odnogach gościńca królewskiego Kraków-Wilno.

  Przez samą Puszczę Bialowieską prowadziły drogi: Królewska z zachodu na wschód i Browska z południa na północ. W miejscu przeprawy przez Narew w Rudni schodziły się szlaki z Wołkowyska do Bielska, z Kamieńca do Swisłoczy i z Szereszewa do Swisłoczy. Tą drogą przez Kupicze i Popielewo można było dojechać do Grodna. Kajetan Kraszewski, brat Józefa, nazywa tą drogę głównym traktem grodzieńskim⁹ .

  Użytkowanie dróg wiodących przez Puszczę poświadczają odkrycia archeologiczne. W 1923 r. pomiędzy wsiami Krynica i Kupicze, ok. 5 km na zachód od Szereszewa odkryto ślady osady z młodszej epoki kamienia. Badacz historii Gotów, Andrzej Kokowski¹⁰ lokalizuje skupisko kurhanów kultury wielbarskiej w młodszym okresie rzymskim niedaleko źródeł rzeki Leśnej, która ma swe źródła w okolicach wioski Mylnisk na zachód od Szereszewa. Otton Hedemann w Dziejach Puszczy Białowieskiej wskazuje na odkrycia przez Zygmunta Szmidta k. Rudni na prawym brzegu Narwi na tzw. stanowisku wydmowym wyrobów glinianych, narzędzi krzemiennych, skrobaczek, nozy, reprezentujących neolityczną kulturę bałtycką.

   Jak z tego wynika, tereny wokół Szereszewa zasiedlone były już w zamierzchłych czasach. Przez miejsce, w którym powstała wieś, wiodła trasa wypraw księcia Mendoga, który w 1246 r. dotarł do Puszczy Białowieskiej. W 1262 r. jeden z jego oddziałów złupił okolice Kamieńca Litewskiego, a inne dotarły na Mazowsze i zniszczyły Płock, Zakroczym i Jazdów, o czym wspomniałam wcześniej. Przez Bagno Dziki Nikor i znajdujące się tam groble „Mosty Żołobatyje” oraz suche wypiętrzenie między Nowym Dworem, Bakunami i Szereszewem wiodła jedyna droga na południe, do Kamieńca i Brześcia. Drogę tę wykorzystał na poczatku sierpnia 1379 r. komtur Bałgi, który z obozu nad Narwią pustoszył powiaty brzeski i kamieniecki.

Jagiełło i inni

Nowy etap w historii Szereszewa rozpoczął się w styczniu 1386 r. Tędy jechało polskie poselstwo do ksiecia Jagiełly, aby na zamku w Wołkowysku przekazać mu zaproszenie do objęcia tronu Królestwa Poskiego i pośslubienia królowej Jadwigi. Po krótkim odpoczynku podczas świąt Nowego Roku, przypadających na 13/14 stycznia, wielki książę litewski Jagiełło, książę Witold i inni wyruszyli w drogę przez Szereszów do Krakowa. Towarzyszyły mu ciężko załadowane wozy ze skarbami, które zasiliły skarbiec Katedry Wawelskiej i (podobno) jeńcy polscy, których Jagiełło wracał do kraju. Do dzisiaj zachowała się w Szereszewie tradycja obchodzenia święta Starego/ Nowego Roku 13 i 14 stycznia. Kolejni królowie wybierali również trasę przez Szereszów

  Przez wyodrębnioną wkrótce administracyjnie „Włość Szereszewską” wzdłuż gościńca podróżowały odtąd orszaki królewskie Jagiellonów, artyści, posłowie i pielgrzymi, zostawiając zapiski o przejeździe przez miasteczko w dziennikach i relacjach.

  Z uznaniem o nim wypowiadał się Zygmunt Herberstein podczas podróży do Moskwy w 1526 r., pisząc, że miasteczko zostało niedawno zbudowane w wielkim lesie. Wzmiankował je Grzegorz Wołłowicz w opisie puszcz królewskich z 1589 r., oraz biskup Jerzy Radziwiłł, udający sie z pielgrzymką do Rzymu.
W 1688 r. przez Szereszów prowadziła trasa podróży kupców mohylowskich do Warszawy. Intensyfikacja kontaktów handlowych Korony z Mohylowem zaczęła się po 1505 r. Król Stefan Batory nadał miastu prawo magdeburskie w 1577 r., ustanowił targi i jarmarki. Mohylew stał się wielkim ośrodkiem handlu. Kupcy znajdowali się w rozjazdach do Polski, na Litwę, do Niemiec. Co ciekawe, „twórcą” handlowego Mohylewa był Ilinicz, były właściciel włości szereszewskiej, który na własne oczy poznał potęgę handlu, żyjąc na szlaku handlowym prowadzącym do Wilna, Rygi i Moskwy.

  Szereszów znalazł się na najwcześniejszych mapach WKL, m.in. na mapie Franza Hogenberga z 1579 r., na której zaznaczono przebieg obu gałęzi gościńca Kraków-Wilno. Jest też na mapie z początku XVIII w., tym cenniejszej, że opracowanej na podstawie opisu Polski Szymona Starowolskiego, urodzonego k. Szereszewa kanonika katedry wawelskiej, chroniącego jej skarby podczas najazdu Szwedów w 1655 r. Od 1595 r. miasteczko posiadało przywilej na dwa jarmarki i targi. W XVIII w. na rynku stał ratusz, karczmy i kramy, otoczone bogatymi domami żydowskimi, w których kwitł handel i rzemiosło.

   Z historią miasteczka związane sa nazwiska władców WKL: Giedymina, Kiejstuta, Witolda, Zygmunta Kiejstutowicza i Michała Zygmuntowicza, ostatniego władcy Czarnej Rusi (1406-1452). Żoną tego ostatniego była przez rok młodziutka księżniczka mazowiecka, Eufemia, siostra Bolesława IV Mazowieckiego. W dniu slubu w Trokach 7 lutego 1435 r. otrzymała od Michała tytułem oprawy ślubnej ziemię leżącą między Brześciem, Kamieńcem, Słonimem i Wołkowyskiem, w tym także wieś Szereszewo.

Starostowie i właściciele

Metryka Litewska informuje o kolejnych nadaniach królewskich. 11 wrzesnia 1449 r. Kazimierz Jagiellończyk nadał Nassucie Szereszów, łowiszcza w Wielenie, Sielecha a Wieliczka, a łowiti jemu po bołota, po Muchaiwec, po Wieszniu, po Pererow.
Do 1536 r. dobra szereszewskie pozostawały w rękach prywatnych rodów Nasutów, Iliniczów i Zabrzezińskich. W 1536 r. kupiła je królowa Bona i Zygmunt August. Dobra cieszyły się szczególnym statusem, były ich własnością osobistą. Listę starostów otwiera Paweł Szymkowicz Giedroyc, namiestnik królowej Bony w latach 1537-1541, w tym bowiem roku został namiestnikiem Olity.
Po śmierci Zygmunta Augusta, w 1589 r. Puszcza Szereszewska wraz z „Włością” stała sie „królewszczyzną”¹¹ . Oddawano ja w dzierżawę zasłużonym obywatelom państwa. Dzierżawcami starostwa szereszewskiego byli m.in. Krzysztof Monwid Dorohostajski, Lew Sapieha (1557-1633), który redagował Trzeci Statut Litewski, Albrycht Władysław Radziwiłł h. Traby (1589-1636). W 1626 r. starostwo szereszewskie i ryskie otrzymał Hieronim Kryszpin-Kirszenstein (1622-1676), po nim Andrzej Kazimierz Kryszpin-Kirszenstein (zm. 1704), zarządca puszcz, dalej Ludwik Konstanty Pociej (1664-1730), starosta puński, borciański, ratyński, szereszowski, stokliski.
W 1739 r. starostą był Krzysztof Kiersnowski.
W 1726 r. miasto otrzymało przywilej wolnego miasta i jeszcze na początku XIX w. posługiwało się PIECZĘCIĄ MIASTA I(EGO) K(ROLEWSKIEJ) M(OSCI) i R(ZECZY)P(OSPO)L(I)T(EY).

Starostą szereszewskim był Jan Jerzy Detloff Flemming oraz jego córka Izabela, ostatnim zaś - Adam Jerzy Czartoryski. Starostwo uczestniczyło w wymianie handlowej z Gdańskiem, Królewcem i Memlem (dzisiejsza Kłajlepa), o czym świadczy zachowana w Bibliotece Czartoryskich w Krakowie dokumentacja ekonomiczna: Rejestry dochodów i wydatków z lat 1763-1764 i Summariusz za lata 1788-1789¹² . Wynika z niej, że wyprodukowane w starostwie towary wożone były do „spławu Krynkowskiego” nad rzeką Kalonką, która wpada do Narwi. W XVI w. w Szereszewie rozpoczynał się szlak wodny rzekami Lsna (od XIX w. przez Rosjan mylnie nazywana Lewa Leśna), Bug, Narew, Wisła, Baltyk. Prawie równolegle do niego biegł szlak lądowy: Szereszewo – Kamieniec– Brześć – Skoki - Szumaki – Niemirów – Mielnik – Drohiczyn – Wyszków – Serock – Zegrze - Nowy Dwór Mazowiecki – Zakroczym – Płock – Toruń - Gdańsk.

Miejsce w kulturze

   W istniejącej przy kościele szkole, utrzymywanej początkowo kosztem plebana, a od 1815 r. z funduszu Adama Czartoryskiego latach 1797-1828 uczyło się 1229 uczniów. Przy kościele istniał w XVIII w. szpital dla ubogich.
Królowej Bonie miasteczko zawdzięcza istniejący do dziś układ urbanistyczny, rozplanowany wzdłuż gościńca królewskiego (główna ulica miasteczka), rynek i kościół p.w. Trójcy Przenajświętszej (1537).
Kościół na mocy przywileju Bony z 1537 r. i cerkiew (ufundowana w 1500 r. przez Jana Zabrzezińskiego) przywilejem króla Zygmunta z 1521 r. uzyskały jako jedyne parafie z okolic Puszczy Białowieskiej prawo rąbania w niej drzewa na własne potrzeby. Ponadto ksiądz pleban szereszewski otrzymał prawo wchodów „na uroczyszczach, pierwszym koło Okolnika, drugim u Kruhlaka”¹³ , a cerkiew prawo wchodów otrzymała w Obrębie. W 1551 r. Sejm postanowił, aby podwody miedzy Kamieńcem a Wołkowyskiem wymieniać w Szereszewie. 2 marca 1595 r. król Zygmunt III nadał w Krakowie przywilej miastu na dwa tygodniowe jarmarki od 25 stycznia i 18 października i targ co tydzień w czwartek, „aby poddani nasi mieszczanie szereszowscy lepszy podatek mieli, a ludzie kupieccy z towarami swymi tym chętniej na jarmarki i targi przyjeżdżali”.

  W XVI i XVII w. przy cerkwi istniała szkoła pisania ikon. Powstała tutaj Ewangelia Szereszewska, zawierająca przepisane księgi Nowego Testamentu – trzech Ewangelii: Łukasza, Mateusza i Jana. Pięknie ozdobiona ornamentami i wyobrażeniami ewangelistów służyła cerkwi do XIX w. Dziś znajduje się w Muzeum Narodowym w Mińsku, podobnie jak pozostałości ikonostasu i kilka ikon.
W 1746 r. miasto zniszczył pożar. Kościół i cerkiew odbudował w 1760 r. starosta Jan Fleming. Bogato je wyposażył. Parafia unicka liczyła bowiem 5578 wiernych mieszkających w 20 wsiach i osadach, w tym w Białowieży.
W 1827 r. drewniany kościół katolicki spłonął, w 1848 r. ze składek parafian wybudowano kościół murowany, stojący do dziś.
Cerkiew pod wezwaniem Przeczystej Bogarodziny rozebrali w 1963 r. więźniowie. Jesienią 1939 r. po zajęciu Szereszewa przez Armię Czerwoną obie świątynie zostały pozbawione wyposażenia. Cenniejsze rzeczy przewieziono do Mińska.
Przepiękne rzeźby stanowiące wyposażenie kościołów pochodzą z XV-XVIII w. Najstarszą jest Archanioł Michał, jest to datowana na 1470-1480 rzeźba wykonana z drzewa lipy, pozłacana, o wysokości 104 cm. Jedyna na Białorusi rzeźba biskupa Mikołaja z trzema dzieweczkami u nóg, również lipowa, pozłacana¹⁴ , pochodzi z końca XVI w.
Rzeźby i obrazy od 1963 r. można oglądać w Muzeum Narodowym w Mińsku. Jedna z rzeźb przypisywana jest Witowi Stwoszowi.
W miasteczku zachowała się natomiast drewniana dzwonnica z 1799 r. stojąca obok Cerkwi pw. Narodzenia Przeczystej Bogarodzicy, która witała podróżnych przybywających traktem od strony Krakowa.

  Szereszewo pełniło ważne funcje administracyjne i handlowe w Wielkim Księstwie Litewskim. Od 1604 r. było centrum dekanatu sięgającego po Pińsk. Na rynku stał ratusz, cerkiew i synagoga oraz kramy, otoczone wianuszkiem bogatych domów żydowskich. Działały karczmy, składy handlowe, garbarnie, szyto czapki, a w pobliskiej puszczy wypalano węgiel.
We wrześniu 1795 r, klucz prużański, do którego należało Szereszewo, otrzymał od carycy Katarzyny Rumiancew. Pracowały dwa browary i cegielnia. Po konfiskacie majątku Adama Czartoryskiego za udział w Powstaniu Listopadowym odkupili je miejscowi Żydzi. W 1852 r. browar produkował 60 tys. wiader piwa rocznie, zatrudniał 6 robotników. Była cegielnia W dawnym dworku myśliwskim Czartoryskich przy wymoszczonej bierwionami ulicy Lipowej (dziś Kirowa) działała szkoła. Na jej miejscu stoi obecnie szkoła średnia. Jej uczniowie kilka lat temu opracowali pod kierunkiem nauczycielki historii ścieżkę dydaktyczną prezentującą osobliwości przyrodnicze miasteczka i okolicy oraz wydarzenia historyczne.

  Żydzi mieszkali tu od końca XVI w., w XIX w. Stanowili połowę mieszkańców miasteczka.. Został po nich ślad w pamięci, podniszczone domy przy rynku i w centrum miasteczka, zniszczony cmentarz, miejsce po wielkiej synagodze w rynku, jednej z sześciu w miasteczku i książka opisująca życie jednej rodziny Kantorowiczów na tle historii żydowskiego miasteczka, napisana przez ocalałego z Oświęcimia Moishe Kantorowicza.

Związani z Szereszewem

Pochodził stąd Szymon Starowolski, chroniący skarby katedry wawelskiej podczas najazdu Szwedów w 1655 r. Znany z odpowiedzi królowi Karolowi Gustawowi, wizytującemu zdobytą katedrę wawelską, przekonanemu, że teraz to już wszystko jego: Deus mirabilis, fortuna variabilis (Bóg czyni cuda, a fortuna zmnienną jest). Opis Polski Starowolskiego należy do początków literatury podróżniczej. Postać zasługuje na przypomnienie. To on sprawił, że sława Jana Kochanowskiego sięgnęła Włoch, a później całej Europy. W tej samej wsi, Stara Wola, urodził sie malarz Władysław Żukowski, związany z rewolucyjnym Petersburgiem, później z Warszawą.

W pobliskim Przedzielsku, w majątku Joalin mieszkała Joanna, siostra Józefa Kraszewskiego, żona Jana Moraczewskiego. Podczas pobytu w ich dworku w 1864 r. zmarł ojciec Joanny, Józefa i Kajetana, Jan Kraszewski, chorąży prużański. Pochowany został przy kościele w Szereszewie.
W latach 30-tych XIX w. w Obrębie mieszkał Józef Bobrowski¹⁵, dr praw i filozofii, absolwent Uniwersytetu Wileńskiego, syn Cyryla Bobrowskiego , wieloletniego parocha cerkwi w Wołczynie¹⁶ , rodowej siedzibie Poniatowskich, w której dzieciństwo spędzał książę Adam Jerzy Czartoryski, notabene późniejszy m.in. starosta szereszewski¹⁷ .
Brat Józefa, Michał Bobrowski, profesor Uniwersytetu Wileńskiego, należał do grupy aktywnych badaczy unickich, dokumentujących historię Wielkiego Księstwa Litewskiego. Do grupy tej należeli także Antoni Sosnowski, Ignacy Daniłowicz, Józef Onacewicz, Jaroszewicz. Rezultaty ich prac stanowią do dzisiaj punkt odniesienia dla wszystkich badaczy przeszłości Wielkiego Księstwa Litewskiego i jego języka. Każdy z nich zapisał się złotymi zgłoskami w historii kultury białoruskiej i europejskiej ¹⁸.
Prof. Michał Bobrowski spędził w Szereszewie ostatnie 16 lat swego życia po ponownym wyrzuceniu go z Uniwersytetu Wileńskiego. Zmarł w zagadkowych okolicznościach 21 września 1848 r. i pochowany został na cmentarzu prawosławnym. Fakty z życia odkrywcy Rękopisów supraskich wymagają nowego spojrzenia z perspektywy początku XXI w. Jego zasługi dla kultury (choćby wydanie własnym sumptem I tomu książki Archaeologia biblica) są przez badaczy WKL zbyt mało wykorzystywane.

O jeszcze jednej postaci związanej z Szereszewem i początkami białoruskiego ruchu odrodzenia narodowego warto wspomnieć. To Ignacy Kułakowski, urodzony w majątku Janowszczyzna koło Szereszewa. Studiował prawo na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego (1816-?), lecz studiów nie ukończył. Jego ojciec chrzestny, Franciszek Karpiński, sąsiad Kraszewskich, pomógł mu znależć pracę w ordynacji Zamojskich.
Od 1823 r. Kułakowski związany był z oświatą i kulturą w Grodnie, później w Białymstoku, gdzie od 1840 był honorowym kuratorem Gimnazjum Białostockiego, a od 1844 r. jego dyrektorem. Od 1831 r. na zlecenie gubernatora grodzieńskiego Murawiewa sporządzał historyczny opis kościelnych i klasztornych budowli Grodna. W 1841 r. w wileńskim „Atheaneum” Józefa Ignacego Kraszewskiego ukazało się opracowanie „Autograf do dziejów Polski i Rossyi z familijnego zbioru Ig. Kułakowskiego”.
Nie na tym jednak polega znaczenie Kułakowskiego dla białoruskiej nauki. Jego największą zasługą z dzisiejszego punktu widzenia był memoriał wystosowany w 1834 r. do Ministerstwa Oświecenia Publicznego, w którym postulował wprowadzenie do szkół na terenie Białorusi nauczania języka białoruskiego i historii Białorusi¹⁹. Kułakowski był członkiem Komisji Archeologicznej w Wilnie, Towarzystwa Geograficznego w Londynie i Towarzystwa Badaczy Starożytności w Kopenhadze.

Wokół odkrywcy Rekopisów supraskich

Co łączyło tych ludzi ze sobą? Oprocz wspólnych zainteresowań – możliwość oglądania sierpniowego nieba pełnego iskrzących gwiazd z tego samego miejsca na ziemi. Bobrowski, Kraszewski, Daniłowicz, Kułakowski, Onacewicz mieszkali w niewielkiej odległości od siebie.
Centrum tego białoruskiego wszechświata początku XIX w. stanowiło miasteczko Szereszewo. Odkąd w 1833 r. bogatą parafię unicką Przeczystej Matki Bożej objął prof. Michał Bobrowski, blisko było do niego Ignacemu Kułakowskiemu (jego rodzinne gniazdo, majątek Janowszczyzna, znajduje się w odległości 3 km od Szereszewa), Józefowi Ignacemu Kraszewskiemu, mieszkającemu w majątku Dołhe na północny wschód od Prużan, Franciszkowi Karpińskiemu, którego Bobrowski mógł odwiedzać, jadąc do Łyskowa przez Popielewo, obsadzone do dziś po obu stronach drogi wiekowymi dębami, Onacewiczowi w pobliskim Bielsku, które z Szereszewem łączyła prastara droga królewska przez Białowieżę²⁰.
Sercem tego grona mógł być slawista i orientalista Michał Bobrowski, wspierany przez Samuela Bogumiła Lindego²¹ . Frapująca jest osoba uczonego profesora i frapujący jest ciąg przypadków zachodzących w jego życiu. Pozwają one snuć przypuszczenia o specjalnej roli wywiadowcy – współpracownika Adama Jerzego Czartoryskiego²² podczas 5-letniej podróży naukowej po środkowej i południowej Europie (17 września 1817-sierpień 1822).
Nadzwyczaj szybko rozwijała się jego kariera naukowa. W lipcu 1823 r. Bobrowski uzyskuje stopień doktora, a już we wrześniu tego roku tytuł profesora zwyczajnego Uniwersytetu Wileńskiego. Obraca się w kręgu „unickiej awangardy” na uniwersytecie, ma ogromny wpływ na studentów. Jego wydanie książki Joanna Jahna Archaeologia biblica²³ było kamieniem milowym na drodze do odkrycia litewskich skarbów przeszłości i zarażenia studentów ich poszukiwaniem²⁴ .
Pasmo sukcesów naukowych przerwało kazanie wygłoszone 27 kwietnia / 9 maja 1824 r. w kościele Karmelitów w Wilnie²⁵ . Powtórzony kilkakrotnie wyraz „kajdany” nawiązywał do rany zadanej Litwie kilka dni wczesniej. Otóż z Kiejdan Moskale wywieźli na Sybir młodzież gimnazjalną. Już na drugi dzień policmajster Szłykow miał u siebie treść kazania przekazaną przez usłużnego przeora karmelitów, po dwóch dniach wiedzieli o tym rektor Pelikan i gubernator Korsakow. W wyroku sądowym na filomatów wydanym w sierpniu 1824 r. nazwisko prof. Michała Bobrowskiego znalazło się obok usuniętych z uczelni trzech młodych profesorów, związanych z ruchem promienistych: Ignacego Daniłowicza, Józefa Gołuchowskiego²⁶ i Joachima Lelewela.
Owo „wydalenie bez śledztwa i sądu²⁷ z Uniwersytetu Wileńskiego było tym bardziej przykre, kiedy jakiś czas później podczas pobytu na zesłaniu w klasztorze w Żyrowicach²⁸ miał miejsce przypadkowy pożar rękopisu gotowego do przekazania do druku z opisem pięciu lat podróży po Europie. Bobrowski przebywał na zesłaniu w Żyrowicach od września 1824 do stycznia 1826 r. „Przy okazji” wypadku zabrano brudnopisy - „kto je przechowuje – nie wiadomo”²⁹. - pisze jego bratanek, Paweł Bobrowski, wojskowy, historyk i etnograf. Te wydarzenia świadczą o tym, ze prof. Bobrowski był człowiekiem szczególnie niebezpiecznym dla władzy carskiej.
Rękopisy supraskie, odkryte przez Bobrowskiego już w 1823 r. w Supraślu stały się, być może, kartą przetargową, pomocną w staraniach o wypuszczenie z zesłania . O ich odkryciu poinformuje dopiero w styczniu 1825 r. To nie jedyne odkrycie dokonane w klasztorze w Supraślu. Oleg Łatyszonek tak pisze o tym okresie w życiu Bobrowskiego: Wśród wahań i wątpliwości rośnie poczucie odrębności w stosunku do Polaków. Michał Bobrowski przekroczył swój Rubikon w czerwcu 1826 r., kiedy to oficjalnie wystąpił w obronie języka białoruskiego przed polszczyzną, powołując się przy tym na Biblię Franciszka Skoryny³⁰ .
Wreszcie tajemnicza śmierć "wiesme niebłagonadieżno obraza myslej" „szkodliwego księdza” 21 września 1948 r. przy dyskretnym towarzystwie Kurhanowicza, wysłannika biskupa Józefa Siemaszki³¹. Zabrana została cała korespondencja Bobrowskiego i ogromna, ponad 1000 tomów licząca biblioteka starych druków słowiańskich, bezcennych rękopisów (w tym Kodeks Supraski), zgromadzonej podczas podróży naukowej po Europie.
O chorobie rodziny Bobrowskiego nie powiadomiono³² . Zarządzono trzytygodniowy nadzór nad majątkiem zmarłego profesora. Takie postępowanie władz daje wiele do myślenia
Wydarzenia i postaci związane z Szereszewem wymagają dalszych pogłębionych badań naukowych. Już dziś natomiast wiadomo, że w Szereszewie i innych małych miejscowościach Białorusi tkwią nieprzebrane skarby, pozwalające czerpać z tradycji WKL.
Ich odkrycie i upowszechnienie pozwoli Białorusinom powiązać zerwane nici z kulturą Europy, choćby poprzez symboliczną reaktywację jagiellońskiego gościńca.

Perspektywy

Ów fragment gościńca tworzy najlepiej na trasie do Krakowa zachowany układ urbanistyczny z XVI w., zaś kilkadziesiąt kilometrów liczący odcinek leśnego duktu między Kamieńcem Litewskim, Szereszewem i Bagnem Dziki Nikor jest najlepiej zachowanym fragmentem gościńca. Daje to asumpt do wpisania tego odcinka na listę zabytków ważnych dla kultury ludzkości, choć dzisiaj nie posiadają one nawet 3 kategorii ochrony według ustawy o ochronie zabytków na Białorusi.

  Istnieje potrzeba rewitalizacji tego odcinka i oznakowania szlaku, będącego fragmentem Europejskiej Drogi Kulturowej Via Regia . ³³
Odkąd pomnik Lenina na rynku został zastąpiony kamieniem z herbem miasta, na którym widnieje postać Michała Archanioła, zwiastuna dobrych nowin, otworzyły się przed miasteczkiem nowe perspektywy.
W 2006 r. przejeżdżali tędy uczestnicy białorusko-polskiej Ekspedycji Rowerowej „Starym Traktem Królewskim” dla uczczenia 620-tej rocznicy przejazdu do Krakowa na koronację księcia litewskiego Jagiełly. W ślad za rowerzystami do Szereszewa przyjechałą liczna grupa radnych i pracowników Urzędu Miasta w Lublinie.
W 2007 r. poprowadzono przez Szereszewo Białowieski Szlak Transgraniczny³⁴ . Rowerem lub pieszo można nim dotrzeć do Różany i Nowego Dworu.
W 2008 r. została podpisana umowa o wspołpracy z gminą Białowieża. Miasteczko widnieje na wszystkich materiałach promocyjnych Organizacji Turystycznej „Szlak Jagielloński”³⁵ . Trakt królewski Kraków-Lublin-Wilno został w 2008 r. włączony do przebiegu Via Regia - Europejskiej Drogi Kulturowej Rady Europy, co stwarza miasteczku nowe szanse i możliwości ³⁶.
Na możliwość realizacji czeka projekt „Dziady”, nawiązujący do unikalnego zwyczaju obchodzonego tam w Stary/Nowy Rok z 13 na 14 stycznia, przygotowany przez warszawskie środowisko aktorskie , projekt środowisk samorządowych z Lubelszczyzny, zainteresowanych rozbudową infrastruktury turystycznej, która mogłaby wesprzeć realizowaną w 2011 r. budowę obwodnicy Puszczy Białowieskiej i idea reaktywowania szlaku wodnego Lsną, Bugiem i Wisłą, która narodziła się w Zakroczymiu. Samo miasteczko, liczące niewiele ponad 2000 mieszkańców, nie ma jednak możliwości finansowych na ich zrealizowanie. Może uda się to wspólnymi siłami?

Pod względem geopolitycznym idea ożywienia dawnego gościńca wiodącego przez Szereszewo i inne miejscowości Wielkiego Księstwa Litewskiego ma znaczenie dla przyszłości Białorusi, Litwy, Ukrainy i Polski. Oprócz tego, że stanowi niezwykle interesujący przykład podróży do przeszłosci jako szlak tematyczny, mogłaby stać się jednym z punktów realizacji programu „Partnerstwo Wschodnie” w dziedzinie kultury i turystyki. Małe miasteczko może stać się kluczem otwierającym przed Białorusią nowe perspektywy.

 Przypisy:

[1]    Funkcjonuja również inne nazwy miejscowości: Szereszów, Szerszew, Shershev itp.

[2]    Regest w księdze N. t. Metr. Lit. w Petersburgu p. 137, CEV, n. 40, t. I, s. 1

[3]    Nasuta albo Selpart z Międzyrzecza pojawia się w r. 1428 w aktach lubelskich. 28 lutego 1428 r. uczestniczył w rokach ziemskich w Parczewie, a 2 września 1428 r. na wiecach generalnych w Lublinie. W styczniu 1430 r. jako wojewoda podlaski był świadkiem na dokumencie lokacyjnym Bielska Podl., wystawionym przez Witolda. W 1432 r. był sędzią ziemskim drohickim, podpisał umowę Świdrygiełly z Krzyżakami. W 1449 r. otrzymał wiele miejscowości w ziemi drohickiej od Kazimierza Jagiellończyka, w tym Szereszów. Kazimierz Sochniewicz Najdawniejsze dyplomy Witołda wielkiego ksiecia litewskiego (Przyczynek do dyplomatyki litewskiej} [w:] „Ateneum Wileńskie” t. III r. 1925, s. 382-384, [w:] Jadwiga Siedlecka-Siwuda Szlak Jagielloński w itinerariach Jagiełly i Witolda, Warszawa 2010, maszynopis

[4]    Droga prowadziła z Santiago de Compostella przez Oviedo, Santander, Leon, Burgas, Logrono, Pampelunę, przełęcz Roncesvalles, Bordeaux, Poitiers, Tours, Orlean, Paryż, Reims, Metz, we Frankfurcie nad Menem miała połączenie z Belgią i dalej z Londynem przez Brugię, Antwerpię, Gandawę, Brukselę i Liege. Pierwsza wzmianka o drodze z Niemiec pod nazwą Via regia - „Droga królewska”, lub Hohe Straße pochodzi z roku 1252 z .. W Niemczech zaczynała się w Akwizgranie i biegła przez Kolonię, Moguncje, Frankfurt nad Menem, Erfurt, Lipsk, Drezno do Görlitz, w Polsce prowadziła przez Zgorzelec, Lubań, Legnicę, Wrocław, brzeg, Opole, Bytom, Olkusz, Kraków, Tarnów, rzeszów, Jarosław, Pzremyśl, Sandomierz i Lublin na Ukrainę, do Włodzimierza i Lwowa, Łucka, Równego, Żytomierza i kończyła się w Kijowie,www.viaregia.org  

[5]    Stefan Weymann Cła i drogi handlowe w Polsce Piastowskiej z mapą, Rozprawa na stopień doktora praw przyjęta przez Radę Wydziału prawno-ekonomicznego Uniwersytetu Poznańskiego uchwałą z dnia 4 listopada 1938 roku na wniosek prof. Dra Zygmunta Wojciechowskiego jako referenta i prof. Dra Jana Rutkowskiego jako koreferenta. Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk Prace Komisji Historycznej Tom XIII Zeszyt 1, Poznań 1938, s.

[6]    Przez Bielsk wiodła droga do Grodna. Mówi o niej pod rokiem 1253 kronika przedstawiająca zdobycie Grodna przez kniaziów ruskich, Seweryn Wysłouch Dobra  szereszewskie, Wilno 1932 (Ateneum Wileńskie r. VIII, s. 36. Autor powołuje się na: Latkowski  J. Mendog, Rozpr. Ak. Um.. t. 28, str. 348

[7]    Z Kamieńca przez Kobryń, Pińsk i Turów prowadził szlak do Kijowa.

[8]    Włodzimierz Wasylkowicz w r. 1287 ciężko chory „iz Lubomla pojecha do Berestja, i perebyw w Berestji 2 dni pojecha do Kamenca”, Seweryn Wysłouch Dobra  szereszewskie, Wilno 1932 (Ateneum Wileńskie r. VIII, s. 36. Autor powołuje się na Połn. Sobr. Russk. Let., t. II, str. 214

[9]    Kajetan Kraszewski Z podań i szpargałów, 1892, Kraków

[10]    Andrzej Kokowski Goci. Od Skandzy do Campi Gothorum, Wydawnictwo TRIO, Warszawa 2008, mapa nr 14, str. 179

[11]    Otton Hedemann Dzieje Puszczy Białowieskiej w Polsce przedrozbiorowej (w okresie do 1798 r., Warszawa 1939, reprint dzięki inicjatywie Nadleśnictwa Białowieża, bez daty, str. 35

[12]    Przechowywane w Bibliotece Czartoryskich w Krakowie

[13]    Otton Hedemann Dzieje Puszczy Białowieskiej w Polsce przedrozbiorowej (w okresie do 1798 r., Warszawa 1939, reprint dzięki inicjatywie Nadleśnictwa Białowieża, bez daty, str. 120

[14]    Skulptura i rezba Belarusi na zamóienie Nationalnogo Chudożestwiennogo muzieja Respubliki Belarus

[15]    Cyryl Bobrowski po długoletnim kierowaniu parafią w Wołczynie osiadł w Wólce Wygonowskiej niedaleko Kleszczel, gdzie urodzili się dwaj jego synowie: starszy Józef Bobrowski, doktor filozofii i magister prawa, i młodszy, Michał Bobrowski. Obaj byli absolwentami Uniwersytetu Wileńskiego. Wspomina o tym Paweł Bobrowski, syn Józefa, w swoim opracowaniu Michaił Kiryłowicz Bobrovskij (1785-1848) Uczionyj Slawist-Orientalist, s paertretom, awtografami, sobstwiennorucznymi spiskami i snimkami driewniejszych slawianskich rukopisiej i faksymile poczierka znamienitoj Supraskoj rukopisi. Istoriko-biograficzieskij oczierk P[awła] O[sipowicza] Bobrowskogo, St. Petersburg 1889, rozdział II, s. 12

[16]    Michaił Kiryłowicz Bobrovskij (1785-1848) Uczionyj Slawist-Orientalist, s paertretom, awtografami, sobstwiennorucznymi spiskami i snimkami driewniejszych slawianskich rukopisiej i faksymile poczierka znamienitoj Supraskoj rukopisi. Istoriko-biograficzieskij oczierk P[awła] O[sipowicza] Bobrowskogo, St. Petersburg 1889, rozdział II, s. 12

[17]    Szereszewo zostało założone przez królową Bonę w 1537 r. Starostwo było dawną królewszczyzną, która przeszła na Adama Kazimierza Czartoryskiego wraz z zawarciem przez niego małżeństwa z Izabelą z Flemmingów, córką Jana Jerzego Detlofa Fleminga (1746-1764), podskarbiego wielkiego litewskiego w latach 1746-1764. Była matką Adama Jerzego Czartoryskiego, ostatniego starosty szereszewskiego (zostało mu ono odebrane za popieranie Powstania Listopadowego), póżniejszego ministra w rządzie Aleksandra I, kuratora wileńskiego okręgu szkolnego, przywódcy ugrupowania Hotelu Lambert.  

[18]    Odkryty przez Michała Bobrowskiego Kodeks Suprask, rekopis z XI wieku, uznany za jeden z najcenniejszych dokumentów historii ludzkości, został w 2007 r. wpisany na Listę Pamięci Świata UNESCO. Dzieła Ignacego Daniłowicza stanowią do dziś podstawowe materiały, od jakich zaczynają pracę naukowcy zajmujący się historią Wielkiego Księstwa Litewskiego

[19]    Jan Trynkowski Ignacy Kułakowski (1800-1860), wrotapodlasia.pl, Radio Białystok

[20]    Szereszewo leży przy starym gościńcu królewskim z Krakowa do Wilna, szczególnie ważnym w epoce jagiellońskiej. Gościniec krzyżował się tutaj z prastarą drogą z Europy Zachodniej do Moskwy, wiodącym przez Poznań, Zakroczym, Bielsk Podlaski, Puszczę Białowieską, Rózany. Więcej: szlakjagiellonski.pl

[21]    Dla Lindego przygotowywana była katedra slawistyki powołana w 1817 r. na Uniwersytecie Warszawskim. Do Lindego wysyłał Bobrowski kartki Kodeksu Supraskiego w celu skonsultowania z nim badanego tekstu.

[22]    Omówienie tematu w recenzji Jadwigi Siedleckiej-Siwudy książki Antoniego Cetnarowskiego Tajna dyplomacja Adama Jerzego Czartoryskiego na Bałkanach. Hotel Lambert a kryzys serbski 1840-1844. Zeszyty Historyczne, Zeszyt 106. Uzupełnieniem tematu jest książka Piotra Żurka Czarnogórcy i Serbowie w rosyjskiej polityce księcia Adama Jerzego Czartoryskiego (1802-1806), Poznań 2009. Maszynopis recenzji w Studium Europy Wschodniej UW, styczeń 2010

[23]     Pierwszy tom ukazał się w 1829 r., drugi w 1836 r. Zawiera obszerną przedmowę Bobrowskiego wprowadzającą w arkana ówczesnej wiedzy polskich naukowców zajmujących się tematyką archeologii biblijnej i jej badaniami. Na tej książce wychowały się zastępy miłośników starożytności byłego Wielkiego Księstwa Litewskiego, którzy doprowadzili w 1855 r. do powstania w Wilnie Muzeum Starożytności.

[24]    Wadą książki było to, że nie została ona przetłumaczona z łaciny.

[25]    Henryk Mościcki Wilno i Warszawa w „Dziadach” Mickiewicza, Oficyna Wydawnicza Rytm, Warszawa 1999 r., s. 99-100

[26]    Wydalenie Gołuchowskiego mogło mieć związek z opublikowaną w Erlangen w 1822 r. książką Die Philosophie in ihrem Verhältnisse zum Leben...(Filozofia w stosunku do życia całych narodów i oddzielnych ludzi), napisana pod wpływem F. Schellinga, która uważana jest za „manifest romantyzmu” w filozofii polskiej

[27]    Paweł Osipowicz Bobrowskij Michaił Kiryłowicz Bobrowskij, uczonyj slawist, Petersburg 1879, s. 60

[28]    Po raz drugi został zesłany w 1833 r. do Szereszewa na zachodniej Białorusi, gdzie spędził 16 lat do śmierci w 1848 r. 

[29]    Paweł Osipowicz Bobrowskij Michaił Kiryłowicz Bobrowskij, uczonyj slawist, Petersburg 1879, s. 62

[30]    Oleg Łatyszonek Białoruskie Oświecenie, 12.01.2010, białorus.pl

[31]    Józef Siemaszko (1798-1868), biskup litewski i wileński, duchowny Kościoła greckokatolickiego, reformator Kościoła greckokatolickiego w kierunku przeksztalcenia go w prawosławny, do czego doprowadził na synodzie w Połocku w 1839 r. Na tym synodzie podpisu pod aktem przyłączenia Koscioła greckokatolickiego do cerkwi prawosławnej nazwiska Michała Bobrowskiego nie ma

[32]    Oficjalna przyczyna zgonu: cholera. Bratowa, wdowa po starszym bracie, Józefie, mieszkała wraz z synami w pobliskim Obrębie. Posiadłość tą Michał Bobrowski odstąpił rodzinie chorego brata, sam miał tam pokój z kominkiem, chadzał w odwiedziny na piechotę, zabudowania dworku stały na początku wsi .Do dzisiaj stoi przy drodze od strony Szereszewa, przesunięty o kilkanascie metrów poza linię nowych zabudowań niewielki  krzyż, postawiony tu prawdopodobnie przez Pawła Bobrowskiego, bratanka Michała. Na miejscu po dworku nowi właściciele wykopywali duże cegły z napisem „Odessa”. Na początku XIX w. istniał system połączeń rzecznych, umożliwiający transport takiej cegły z odległej Odessy. Po II wojnie wojnie światowej teren dawnych zabudowań Bobrowskich przydzielonych nowym właścicielom, przetrwała jednak pamięć o istnieniu w tym miejscu dworzyszcza

[33] www.viaregia.org

 [34] www.powiat.hajnowski.pl/ctrp/szlaki/htm

[35]  www.szkaljagiellonski.pl Organizacja została założona 1 lipca 2008 r., siedzibę ma w Lublinie. W lutym 2012 r. została zarejestrowana Fundacja Via Jagiellonica, która będzie wspierać OT w realizacji jej zamierzeń.

[36] utworzenia tam muzeum miasta i starego gościńca. osoby prywatne z Warszawy i Lublina oraz Muzeum Historyczne m.st. Warszawy już przekazały władzom miasta pierwsze eksponaty