Wasilij Fiodorowicz Gawrin

Znaczące miejsce w historii białoruskiej ornitologii drugiej połowy XX wieku zajmują prace poświęcone faunie i biologii ptaków, które przeprowadzone zostały na terenach chronionych. Po raz pierwszy badania takie, na szeroką skalę, wykonano w białoruskiej części Puszczy Białowieskiej, posiadającej w latach 1945-1957 status rezerwatu przyrody (zapowiednika). Okres ten wiąże się ściśle z imieniem Wasilija Fiodorowicza Gawrina (Василий Фeдорович Гаврин) – pierwszego po wojnie zastępcy dyrektora ds. naukowych Państwowego Rezerwatu „Puszcza Białowieska”.

  W. F. Gawrin urodził się 1 marca 1918 roku w byłej guberni kostromskiej. Po ukończeniu ośmioletniej szkoły wstąpił do Iwanowskiego Instytutu Rolnego, skąd – po roku – przeniósł się do Moskiewskiego Instytutu Futrzarskiego, na wydział łowiectwa. Decyzję tę tak objaśnił w swych wspomnieniach: „krok ten wykonałem świadomie, gdyż widziałem siebie w roli przyszłego myśliwego i miłośnika przyrody”.

  W. Gawrin ukończył Instytut w lipcu 1941 roku i od razu został zmobilizowany do Armii Czerwonej. Wspomnijmy, że w tym czasie trwała Wielka Wojna Ojczyźniana (w radzieckiej i rosyjskiej literaturze i histografii tym terminem określa się część II wojny światowej, w której po stronie koalicji antyhitlerowskiej przeciwko III Rzeszy i jej sojusznikom brał udział Związek Radziecki – dop. tłum.). Po przejściu 4-miesięcznego szkolenia, niedawny student został skierowany do strefy przyfrontowej i do momentu demobilizacji (1945) niejednokrotnie uczestniczył w działaniach bojowych.

  Od października 1946 roku W. F. Gawrin pracował jako starszy pracownik naukowy, a od grudnia 1949 roku – na stanowisku zastępcy dyrektora ds. naukowych Państwowego Rezerwatu „Puszcza Białowieska”. Właśnie w tym okresie prace badawcze w rezerwacie rozwinęły się najszerzej, a jednym z pierwszych zadań było poznanie fauny i biologii ptaków tego regionu. Z myślą o sporządzeniu możliwie najbardziej pełnej listy białowieskiej ornitofauny, rozpoczął się planowy zbiór okazów dowodowych. Należy wspomnieć, że w tym okresie nie było podręcznych kluczy do oznaczenia gatunków ptaków. Zgodnie z ogólnie przyjętą metodologią faunistyki ornitologicznej, zbiór kolekcji dowodowej traktowany był jako część badań ornitologicznych. Rozpoczęto jednocześnie (po raz pierwszy na Białorusi) planowe prace nad ustaleniem liczebności ptaków i poznaniem tras ich wędrówek. Współpracownik i bezpośredni uczestnik tych zdarzeń – Włodzimierz A. Dackiewicz napisał: „Pierwszoplanowym zadaniem badań ornitologicznych była inwentaryzacja ornitofauny Puszczy Białowieskiej, która bardzo szybko i pomyślnie wkroczyła na właściwe tory. Odstrzał okazów dowodowych prowadzony był przez pracowników oddziału naukowego, muzealnych preparatorów i strzelców-leśników. Współpracowano także z miejscowymi myśliwymi, mieszkającymi w okolicach Puszczy, którzy za niewielkim wynagrodzeniem dostarczali do oddziału naukowego odstrzelone przez siebie ptaki. O powiększanie zbiorów troszczyli się wszyscy pracownicy rezerwatu, przekazując znalezione martwe ptaki, które zginęły w zderzeniu z przewodami energetycznymi lub w innych okolicznościach. W ten sposób, do połowy lat 50-tych, zostało zebranych ponad 2 tys. okazów, reprezentujących 200 gatunków ptaków. Każdy egzemplarz poddany był pomiarom morfometrycznym, a wyniki zapisywano na specjalnej karcie. (…)

 W celu ustalenia liczebności drobnych ptaków wróblowatych na podstawie ich głosów, założono trzydzieści cztery 1-hektarowe stałe powierzchnie badawcze. Dla podliczenia większych gatunków (drozdy, sójki, dzięcioły, wilgi i in.) powstało osiemnaście 25-hektarowych powierzchni badawczych, w których wyznaczono trasy obserwacyjne (transekty). Z myślą o podliczeniu głuszcowatych, a następnie pozostałych gatunków, założono we wszystkich leśnictwach Puszczy 26 stałych transektów o łącznej długości 126 km; uwzględniały one wszystkie biotopy. (…)

  Przy zaangażowaniu całej straży leśnej i pracowników oddziału naukowego, przeprowadzono liczenie i kartografowanie gniazd dziennych ptaków drapieżnych, bocianów i kruków. Oddział naukowy prócz samego gromadzenia zbioru danych dotyczących poszczególnych gatunków, zaznaczał na planszach i mapach obchodów leśnych miejsca z gniazdami ptaków – w celu ich ochrony, okresowej obserwacji zasiedlania, przypadków burzenia bądź zakładania przez ptaki nowych gniazd, a także zbioru pod gniazdami resztek pożywienia i odchodów. (…)

  Dla poznania rozmieszczenia ptaków w biotopach w okresie gniazdowania i ich rozwoju sezonowego, bardzo ważnym materiałem uzupełniającym były karty obserwacyjne, na których zapisywano datę obserwacji, stan pogody, miejsce spotkania ptaka, jego opis, sposób zachowania. Karty te były regularnie wypełniane przez straż leśną (około 100 osób). (…)

  Obserwacje fenologiczne na stałych powierzchniach badawczych i transektach, prowadził w pełnym wymiarze godzin jeden z pracowników oddziału naukowego. Zajmowała się tym również straż leśna, wypełniając specjalne blankiety-programy. Niektóre uzyskane dane, łącznie z obserwacjami ornitologicznymi, odnotowywane były w tzw. latopisach (kronikach) przyrody rezerwatu (do 1960 r.).

  Na szeroką skalę rozwinęło się również obrączkowanie ptaków. Prowadzili je pracownicy oddziału naukowego, a pomagała im straż leśna i studenci-praktykanci. Do połowy lat 50-tych zaobrączkowano ok. 17 tysięcy egzemplarzy ptaków. W tym czasie, poprzez centralne biuro obrączkowania, zaczęły napływać informacje zwrotne o obrączkach”.

  Inicjatorem i bezpośrednim kierownikiem wszystkich tych prac był W. F. Gawrin, który piastował stanowisko zastępcy dyrektora rezerwatu. W tym czasie (1952 r.) podjął on zaocznie aspiranturę w Instytucie Zoologii Akademii Nauk Kazachstanu i rozpoczął przygotowanie pracy doktorskiej. By móc ją wykonać, W. F. Gawrin został na pewien czas zwolniony z obowiązków zastępcy dyrektora i przeniesiony na stanowisko starszego pracownika naukowego. Praca pt. „Ekologia ptaków z rodziny kurowatych w Puszczy Białowieskiej” została przygotowana w terminie i w 1956 roku obroniona na posiedzeniu rady naukowej Instytutu Zoologii AN Kazachstanu (Гаврин В. Ф. – Эколоия тетеревиных птиц Беловежской пущи. – Автореферат диссертации канд. биол. наук Гавринa В. Ф. (АН Казахской ССР, Институт зоологи) Aлма-Aтa, 1956, 16). Uczony w tym samym okresie opublikował szereg prac, poświęconych przedstawicielom rodziny kurowatych, jak i innym gatunkom ptakom Puszczy Białowieskiej i jej okolic (m.in. o rozsiedleniu kulczyka zwyczajnego, niezwykłym przypadku jesiennego gniazdowania kruka na terenie Puszczy, sezonowych migracjach ptaków). Te nieduże artykuły przedstawiały tylko drobną część ogromnej wiedzy ornitologicznej, jaką udało się pozyskać w tym stosunkowo krótkim okresie.

  Trudno sobie uzmysłowić, ile jeszcze cennych informacji można byłoby zebrać w trakcie prac, rozpoczętych w Puszczy Białowieskiej na przełomie lat 40- i 50-tych, gdyby badania te były kontynuowane do naszych dni. Podobnie, jak nie sposób do końca ocenić ich znaczenia naukowego i praktycznego. Stało się jednak inaczej. Lata 1957-1958 były trudne i w wielu przypadkach decydujące o dalszym losie Puszczy Białowieskiej. 9 sierpnia 1957 roku rozporządzeniem Rady Ministrów ZSRR Państwowy Rezerwat „Puszcza Białowieska” został przekształcony w Gospodarstwo Rezerwatowo-Łowieckie. Przed nową jednostką postawiono zupełnie inne cele i zadania. Chodziło głównie o utrzymywanie jak największej ilości zwierząt łownych, w pierwszym rzędzie – kopytnych, by mogły na nie polować różne wysoko postawione osoby. Służbę łowiecką i pracownię preparatorską oddzielono od oddziału naukowego. Leśnictwom zaczęto wyznaczać plany pozyskania drewna. Praca oddziału naukowego w zasadzie została przeorientowana na badanie zwierząt, będących obiektem polowań. Wstrzymane zostały wszystkie sposoby liczenia ptaków (oprócz głuszca, cietrzewia, słonek i kaczek), zrezygnowano z wypełniania kart obserwacyjnych i prowadzenia dzienników. Badania ornitologiczne, obliczone na dziesięciolecia, zostały wstrzymane drogą administracyjną. Zestawiając fakty i daty, nietrudno dojść do wniosku, że właśnie dzięki takiemu niesprzyjającemu biegowi spraw W. F. Gawrin zmuszony był opuścić Puszczę Białowieską. Miejscem jego nowej pracy stał się Kazachstan.

  W ciągu 11 lat pracy w Puszczy W. F. Gawrin zgromadził bardzo obszerny materiał naukowy o ptakach tego masywu leśnego i jego okolic. Zaplanowana przez niego monograficzna praca pt. „Ptaki Puszczy Białowieskiej” nie została jednak opublikowana. Nie ukończony jej rękopis (zabrakło charakterystyki części gatunków z rodziny wróblowatych), w postaci naukowego sprawozdania, został przepisany na maszynie w kilku egzemplarzach. Jeden z nich trafił do biblioteki białoruskiej części Puszczy Białowieskiej, skąd zniknął bez śladu pod koniec ubiegłego stulecia. Drugi egzemplarz został przekazany do Oddziału Zoologii i Parazytologii Akademii Nauk w Mińsku. Sprawozdanie to zostało w znacznej części wykorzystane później przez A. B. Fiediuszyna i M. S. Dołbika przy pisaniu książki pt. „Ptaki Białorusi”, która ukazała się drukiem w 1967 roku. Odsyłacze do materiału W. F. Gawrina spotyka się prawie na każdej stronie tej pracy.

  Pozostał jeszcze jeden składnik naukowej spuścizny W. F. Gawrina, który do chwili obecnej nie utracił swego znaczenia – to zebrana pod jego kierownictwem kolekcja ptaków Puszczy Białowieskiej, w postaci standartowych tuszek. Niestety, kolekcja ta obecnie znajduje się poza granicami Białorusi. Przekazano ją do Moskwy, do Muzeum Zoologicznego Moskiewskiego Uniwersytetu Państwowego. Według naszych obliczeń, trafiło tam wówczas ponad 3 tysiące ptaków z Puszczy Białowieskiej. Dzisiaj jest to, pod względem liczebności, największa kolekcja ptaków zachodnich obszarów Białorusi.

  Oddzielne znaczenie naukowe przedstawia zbiór kart z biologicznym opisem pozyskanych ptaków; na każdej z nich podane są liczne informacje o warunkach pozyskania egzemplarza, jego waga, rozmiar, zawartość żołądka, obecność pasożytów itp. Około tysiąca takich kart, razem z kolekcją, przechowuje się we wspomnianym muzeum w Moskwie; jednakże, jak wiadomo, było ich znacznie więcej.

  Życie i praca W. F. Gawrina w latach 1958-1964 związane były z Kazachstanem. Uczony w tym czasie brał udział w napisaniu znanej, 5-tomowej pracy pt. „Ptaki Kazachstanu”. Później, przez krótki okres, pracował w Irkucku, następnie w Kirowie. Zajmował się głównie naukowymi zagadnieniami organizacji gospodarki łowieckiej. W 1968 roku W. F. Gawrin otrzymał posadę dyrektora Centralnego Naukowo-Badawczego Laboratorium Gospodarstwa Łowieckiego Rosyjskiej Federacji. Stanowisko to piastował do końca swego życia, będąc jednocześnie członkiem kolegium redakcyjnego znanego czasopisma „Polowanie i Gospodarka Łowiecka”.

  Praca administracyjna w tym okresie nie pozwalała W. F. Gawrinowi poświęcać więcej czasu na badania naukowe, jednakże jego wysoki twórczy potencjał pozwolił mu na napisanie szeregu prac z zakresu zoologii i ekologii stosowanej. W. F. Gawrin opublikował ogółem około 100 prac, w tej liczbie nie mniej niż 15 zostało poświeconych ptakom Puszczy Białowieskiej.

  W pamięci tych, którzy W. F. Gawrina znali osobiście, pozostaje on człowiekiem życzliwym, wesołym i pełnym życia, dla którego zainteresowanie przyrodą i polowaniami zlało się w jedną całość z pracą profesjonalną. Życie W. F. Gawrina zakończyło się nagle, w upalny dzień 27 czerwca 1975 roku, podczas kąpieli w Jeniseju, w pobliżu Krasnojarska. (Oprac. Wasilij W. Griczik i Mikołaj D. Czerkas)

Oryginalny tekst (w jęz. białoruskim) znajduje się na: http://bp21.org.by/ru/art/grichik1.html
 

Galeria