Józef Newerly (1841-1914)

Wielki łowczy w Puszczy Białowieskiej w okresie panowania dwóch ostatnich carów rosyjskich – Aleksandra III i Mikołaja II. Jego wnukiem (po kądzieli) był pisarz i pedagog – Igor Newerly (1903-1987), a prawnukiem jest Jarosław Abramow-Newerly (ur. 1933 r.)

  Józef Newerly urodził się w 1841 roku w Czechach. W młodości praktykował, a później pracował na stanowisku leśniczego w ekskluzywnych gospodarstwach łowieckich hrabiego Georga von Stockau i hrabiego Berchtoltza na Morawach (kraina we wsch. części dzisiejszej Republiki Czeskiej).

  W 1872 roku feldmarszałek książę Aleksander Bariatyński zaprosił Newerlego do organizacji gospodarstwa łowieckiego w Skierniewicach. Po śmierci księcia w 1879 roku, Newerly został przeniesiony do organizującego się gospodarstwa łowieckiego w Spale. Pracował tutaj do 1894 roku. Otrzymał wówczas od księcia Leonida Wiaziemskiego – naczelnika Głównego Zarządu Apanażów propozycję objęcia stanowiska wielkiego łowczego, czyli oberjegermajstra w zarządzie administracji leśnej Puszczy Białowieskiej.

  Newerly przybył do Białowieży w 1894 roku. Świeżo upieczonemu oberjegermajstrowi powierzono reorganizację służby łowieckiej na wzór zachodnioeuropejski. Zarząd Dóbr Apanażowych zatwierdził nową administrację łowiecką Puszczy już w 1895 roku.

  Obowiązki oberjegermajstra i jego podwładnych szczegółowo określała instrukcja o polowaniu zatwierdzona dla Puszczy w 1896 roku i uzupełniona w 1902 roku. Wielki łowczy obowiązany był kierować pracą służby łowieckiej i czuwać nad prawidłowym wykonywaniem wszystkich czynności, które do niej należały. Musiał też ochraniać, rozmnażać i dokarmiać zwierzynę, a także tępić drapieżniki. Car chciał mieć bogate, zasobne w zwierzynę łowisko.

  Newerly na pewno zdawał sobie sprawę z tego, że nadmierne rozmnożenie zwierzyny doprowadzi z czasem do jej degeneracji, a przy tym ucierpi drzewostan Puszczy. Nie mógł jednak postąpić niezgodnie z obowiązującymi go wytycznymi, musiał wypełniać swoje zadania. Później będzie o to obwiniany przez różnych autorów.

  W lecie 1894 roku oberjegermajster podjął działania mające na celu odświeżenie krwi puszczańskiej zwierzyny drogą jej wymiany prace te prowadził do końca swej pracy w Puszczy. Inną istotną sprawą, którą zajmował się J. Newerly od początku swej służby, było zakładanie w Puszczy dróg przeznaczonych do polowań. Prace te rozpoczęto już jesienią 1894 roku. Drogi miały za zadanie umożliwienie dojazdu do każdego rejonu Puszczy i śledzenie zwierzyny. Poczynając od 1896 roku, J. Newerly budował też podjazdowe drogi myśliwskie, przeznaczone wyłącznie do polowań z podjazdu. Budowano także na szeroką skalę paśniki i szopy na siano. Rozpoczęto regularne rozwożenie karmy ustalonymi drogami leśnymi, przecinającymi Puszczę w różnych kierunkach. W każdej z pięciu jednostek łowieckich znajdował się centralny skład paszy. W celu wzbogacenia bazy pokarmowej wprowadzano do Puszczy różne nowe gatunki roślin. Powiększający się stan zwierzyny już w 1898 roku wymusił na Zarządzie Puszczy zmniejszenie powierzchni pastwisk w lesie do około 28,6 tys. ha.

  Stan żubrów – najważniejszej zwierzyny w Puszczy Białowieskiej – wykazywał stały spadek od początku drugiej połowy XIX wieku, ale już za czasów J. Newerlego zatrzymał się na poziomie ponad 600 sztuk i zaczął wzrastać. Niestety, liczne choroby wybuchające wśród puszczańskiej zwierzyny w latach 1904-1911, skutecznie hamowały ten wzrost.

  Do podstawowych zadań J. Newerlego należało także przygotowywanie oraz prowadzenie carskich i wielkoksiążęcych polowań. Musiał on wybrać odpowiednie oddziały oraz ustalić ich liczbę na każdy dzień polowania. On także opracowywał porządek i plan polowania. Wyznaczał linie i stanowiska strzeleckie, zarządzał przecinkę wizurek (linii strzeleckich), a także kierował tymi robotami. Szkolił straż łowiecką i leśną oraz naganiaczy, rekrutujących się z miejscowych chłopów. Wszystkie prace przygotowawcze zatwierdzał zarządca Puszczy, ale samym przebiegiem polowania kierował już samodzielnie J. Newerly.

  Pierwsze polowanie w Puszczy Białowieskiej, z jakim prawdopodobnie miał do czynienia nowy oberjegermajster, odbyło się w marcu 1894 roku. Chodziło o odstrzelenie nadzwyczaj agresywnego żubra, który sprawiał strażnikom wiele kłopotu, przy tym zabijał inne żubry. Dalej – J. Newerly urządzał polowania carskie – dla Aleksandra III (w 1894 roku) i Mikołaja II (w 1897, 1900, 1903 i 1912 roku). Były też polowania wielkoksiążęce – w 1902 roku (dla Włodzimierza Aleksandrowicza) oraz w 1907 i 1913 roku (dla Mikołaja Mikołajewicza). W 1913 roku zorganizował polowanie dla księcia Monaco – Alberta.

  W 1913 roku oberjegermajster był już poważnie chory. Mimo to uczestniczył jeszcze w organizacji muzeum przyrodniczo-łowieckiego w Białowieży, które oddano do użytku w lipcu 1914 roku. Pracę w Puszczy J. Newerly zakończył z końcem 1913 roku. Stanowisko po nim objął w styczniu 1914 roku jego bliski współpracownik – Ewald Bark. Zły stan zdrowia spowodował, że Józef Newerly wiosną 1914 roku wyjechał na badania lekarskie do Warszawy. Lekarze stwierdzili u niego raka żołądka. Przeprowadzono operację, której jednak wielki łowczy nie przeżył. Zmarł w czerwcu 1914 roku. Rodzina postanowiła pochować go na cmentarzu prawosławnym na Woli.

  O śmierci starego łowczego wspomniał w swoich pamiętnikach car Mikołaj II, przy okazji krótkiego i ostatniego pobytu w Białowieży w dniu 25 czerwca 1915 roku. Dziwi jednak trochę, że napisał o nim jako o człowieku, którego nie znał? A przecież widział go wiele razy, gdyż obowiązkiem Newerlego było składanie raportu o ilości ubitych sztuk na zakończenie każdego dnia polowania. W tzw. sztrekach (przeglądach upolowanej zwierzyny) car zawsze uczestniczył. Newerly w stroju łowieckim podchodził do każdej ustrzelonej sztuki i wskazywał na nią kindżałem (sztyletem). Sztreka odbywała się pod dźwięki orkiestry, złożonej z funkcjonariuszy służby łowieckiej. Po zdaniu raportu Newerly chował kindżał do pochwy i oddalał się ze swego miejsca.

  Wnuk Igor tak opisał swego dziadka: „Stary, ale jary, rumianolicy, z białą brodą jak święty Mikołaj, nawet ładniejszy, taki dumny z orlim nosem i ostrym strzeleckim spojrzeniem, z pewnością ładniejszy od świętego, tylko bez takiej słodkiej, wigilijnej dobroci, gdzie tam, słodyczy nie ma w sobie żadnej, ale mądry, ale najważniejszy”.

  W Puszczy Białowieskiej Józef Newerly mieszkał w Zwierzyńcu – niewielkiej osadzie przy zwierzyńcu żubrowym. Razem z żoną – Czeszką Frantiszką, z którą miał dwie córki i trzech synów. Frantiszka w chwili śmierci męża była już na wpół sparaliżowana. Przed wybuchem wojny światowej wyjechała razem z córką i zięciem oraz wnukiem do Penzy w Rosji, gdzie wkrótce zmarła. (Oprac. Piotr Bajko)

Galeria